Plant & mens: suikerriet

De plant was bij aanschaf ongeveer een meter hoog en werd in de Wereldkas van Hortus Overzee in de grond gezet. Op dit moment raakt de plant het plafond en is ongeveer vier meter hoog.

Suikerriet behoort tot de grassenfamilie. De plant groeit in tropische en subtropische klimaatzones. Het sap in de stengels is zoet; dit is het reservevoedsel van de plant. Hiervan wordt rietsuiker gemaakt. Van de melasse die overblijft, maakt men rum. Drankjes zoals cachaςa (een distillaat van suikerriet), caipirinha (cachaςa, limoen, suiker, ijs) en caipirissima (rum, limoen, suiker, ijs) worden in onder andere Lenςois in Brazilië op straat verkocht.

Belangrijker is dat Brazilië serieus experimenteert met biobrandstoffen gemaakt uit suikerriet. Dit zal in de toekomst wellicht een belangrijke rol gaan spelen in suikerrietplantages wereldwijd.

Oogsten

Men oogst de rietstengels wanneer het riet vijf tot zes meter hoog is. De stengel kan wel tot vijf centimeter dik worden. Het sap wordt uit de stengels geperst; hieruit ontstaat ruwe suiker. Via raffinage wordt dit gezuiverd. Dat wil zeggen dat er limoensap toegevoegd wordt en het vocht eruit gehaald wordt. De suikerkristallen blijven als rietsuiker over. Deze suiker is wat bruinig omdat er nog een laagje stroop (melasse) omheen zit. Verwijdert men dit laagje, dan blijft witte kristalsuiker over. Het zal duidelijk zijn dat hier complexe suikerraffinaderijen/fabrieken voor nodig zijn. Van de plantvezelresten wordt isolatiemateriaal en spaanplaat gemaakt.

Om de kwaliteit van de suiker te verbeteren is er door de eeuwen heen veel gekweekt met suikerrietsoorten. De vele cultivars die hierbij ontstaan zijn, verschillen met het oeroude wilde suikerriet (Saccharum robustum) en worden samengevat onder de naam ‘suikerriet’.

Oorsprong

Suikerriet wordt nu wereldwijd verbouwd. Grote plantages en suikerfabrieken zijn heel normaal. Van oorsprong komt het wilde suikerriet waarschijnlijk uit Nieuw-Guinea en Indonesië. Vervolgens is het in India terechtgekomen, waar rond 500 voor Christus al plantages bestonden. Ook bij de manschappen van Alexander de Grote was het zoete sap van het suikerriet al bekend. Nearchos, een van de generaals, beschreef omstreeks 300 voor Christus suikerriet als ‘een riet dat honing produceert zonder bijen’.

De Arabieren brachten de kennis naar het gebied rond de Middellandse zee en Afrika, de Chinezen naar een groot aantal eilanden in de Stille Oceaan. De Portugezen teelden suikerriet op Madeira. In de zestiende en zeventiende eeuw werden Europese koloniën in het Caribische gebied en Brazilië voorzien van grote suikerrietplantages. De VOC had plantages op het eiland Java, dat in de twintigste eeuw een van de grootste producenten was. Mauritius staat vol suikerriet en ook Suriname heeft een grote suikerrietgeschiedenis. Helaas staat bijna de hele suikerriethistorie in het teken van zware lichamelijke arbeid, heel veel slavenhandel en mensenleed.

Mariënburg in Suriname is een suikerplantage uit 1745. In 1880/82 kocht de Nederlandsche Handels-Maatschappij het verlaten bedrijf en bouwde een grote suikerfabriek en een spoorrail en haalde veel contractarbeiders naar Suriname. In 1902 brak een opstand uit om de lage lonen. Dit wordt sinds 2022 herdacht met een monument. In 1986 is deze fabriek gesloten. De contracten zijn veelal niet verbroken, en onder de ex-arbeiders is armoede ontstaan. Mariënburg is nu een toeristisch trekpleister.

Mauritius

Op Mauritius is de productie van suikerriet niet meer vanzelfsprekend. Dit eiland aan de oostkant van Afrika bestaat voor negentig procent uit suikerriet en heeft meerdere suikerfabrieken. De landbouwgrond wordt steeds duurder door toerisme en verstedelijking. Kleine boeren verkopen hun land en grotere bedrijven vertrekken naar het vasteland.

Grootschalige, rijke bedrijven (meestal van welvarende landen) kunnen grote plantages en fabrieken bekostigen en relatief goedkoop leveren. Ook bestaat er in sommige gevallen een protectiepolitiek, waarbij aanzienlijke invoerrechten gecreëerd worden of subsidies voor eigen producenten bestaan, waardoor de suikerkoers daalt. Daling van lonen en verslechtering van leef- en werkvoorwaarden in de armere suikerrietexportlanden zijn hiervan een gevolg.

Suikerbiet

In Nederland zijn we bekend met de suikerbieten, waar al eeuwenlang suiker uit gehaald wordt. Rietsuiker is pas laat in Nederland geïntroduceerd en smakelijk bevonden.

Meer informatie

• Suikerriet op Mauritius (pdf: 0,9 MB).
• Mariënburg.

Tekst: Juul van Dam, Hortus Overzee
Beeld: Raymond Sluiter (leadfoto: suikerplantages bij Bel Air op Mauritius, 2004); Hortus Overzee; F.E. Köhler