Plant & mens: teak

De gevel was zowel oud als nieuw, en indertijd een idee van architect Gerard Smit. Bij de renovatie werden twee kassen van verschillende hoogte op dezelfde hoogte gebracht. Daarbij kreeg een mooi detail een prominente plaats, vertelde Smit indertijd. Tussen de twee kassen stond een fraaie teakhouten tussenpui uit de oorspronkelijke bouwtijd. Die viel daar door de rijke begroeiing nauwelijks op. "Wij verplaatsten deze wand naar de buitenste gevel. Daardoor zie je goed wat de oorspronkelijke vorm en grootte van de kassen geweest is." De teakhouten gevel is niet duurzaam genoeg om als buitengevel te dienen en kreeg daarom van binnenuit bescherming van aluminium steunelementen. 

Slanke boom

Bij de kasrenovatie (april 2012 tot april 2013) waren de tropische kassen zo goed als leeggemaakt. Om ze snel weer een aantrekkelijk aanzicht te geven, schafte de Hortus een aantal forse planten aan bij een gespecialiseerd bedrijf. Een daarvan was een hoge, slanke teakboom, als knipoog naar de teakhouten pui. Nou ja, hoog. Wij vonden ons exemplaar van Tectona grandis een joekel, maar de kas heeft een hoogte van veertien meter, de boom bij aanschaf misschien zes. Toch heel spannend om ons hoofd horticultuur Rogier van Vugt op een vorkheftruckje door de binnenstad van Leiden te zien rijden om de goed verpakte lange staak naar de Hortus te krijgen. In de oorspronkelijke groeiplaatsen in Zuid-Azië wordt de boom wel veertig meter hoog, met een stamomvang van twee meter.

Duurzaamheid

Teakhout is goudbruin tot donkerbruin en staat bekend om zijn hoge oliegehalte en weerstand tegen termieten, schimmels en weersinvloeden. Na verloop van tijd vergrijst het hout, door een reactie van kalk in het hout op zuurstof en zonlicht. Het kan geen kwaad, maar wie het niet mooi vindt op z'n meubels, moet het teakhout behandelen. Teak speelt al meer dan 2.000 jaar een rol in de menselijke geschiedenis. Het werd in het oude India gebruikt voor de bouw van tempels, paleizen en schepen vanwege de duurzaamheid en waterbestendigheid. Het hout wordt ook vandaag de dag nog steeds gewaardeerd in de (luxe) scheepsbouw en voor meubels en vloeren. De oude schepen van het Indische subcontinent, de beroemde 'houten dhows' die de Indische Oceaan doorkruisten, werden vaak gemaakt van teak.

Duurzaam is een dubbelzinnig woord als het om teak gaat. Het hout is duurzaam in de zin dat het lang meegaat. Maar wil je bijvoorbeeld teakhouten meubels aanschaffen voor in de tuin, dan moet je wel heel zeker weten dat die niet geroofd zijn uit het wild, maar afkomstig van duurzame kweek. Dat is ook voor de overheid soms lastig na te gaan, omdat het hout van hot naar haar versleept wordt. Bij twijfel geen teakhouten meubels kopen is het veiligst, er zijn alternatieven genoeg.

Lipbloemenfamilie

Verrassend genoeg is teak verwant aan het nederige stoepplantje paarse dovenetel en aan de geurige munt: hij behoort tot de lipbloemenfamilie. De bloemen heb ik in Nederlandse tropische kassen nooit gezien. Internet toont pluimen van kleine bloemen waaruit een steenvrucht groeit, omringd door een vergrote kelk. Uit het blad wordt in Maleisië een roodbruine kleurstof gewonnen. Het geslacht Tectona is klein, met Tectona grandis als de enige soort die wereldwijd bekend is en vaak gebruikt wordt. Teak werd voor het eerst beschreven door de Zweedse botanicus Carl Linnaeus in 1753. De naam is afgeleid van het Latijnse woord tectona, wat ‘bedekken’ betekent en verwijst naar het hout van de boom.

Tectona grandis is inheems in Zuidoost-Azië en gedijt in tropische klimaten, met name in India, Myanmar, Thailand, Laos en Cambodja. De boom groeit op vochtige, goed doorlatende bodem in laaglandbossen en langs rivieroevers. Ook in andere regio’s is teak geïntroduceerd, zoals in tropisch Afrika en Midden- en Zuid-Amerika. Teak heeft culturele betekenis in veel Zuidoost-Aziatische landen. De boom wordt in sommige culturen als heilig beschouwd, en teakplantages worden vaak gezien als een symbool van rijkdom en voorspoed.

Verschillende delen van de teakboom worden in bepaalde culturen gebruikt in de traditionele geneeskunde. Zo worden in sommige Zuidoost-Aziatische gemeenschappen de bladeren gebruikt om koorts te behandelen en ontstekingen te verminderen, terwijl de schors in bepaalde kruidenbereidingen wordt toegepast. Teakbladeren worden soms op wonden aangebracht of gebruikt in kompressen vanwege hun veronderstelde geneeskrachtige eigenschappen. In India, Myanmar en Thailand worden teakhoutplantages vaak in de buurt van heilige plaatsen en tempels geplant, omdat de boom wordt beschouwd als een symbool van kracht en bescherming.

Als je nu in de Leidse Hortus naar de teakboom komt kijken, ziet die er beroerd uit: hij verliest in de winter z'n blad. In het voorjaar loopt de boom weer uit en ontvouwen prachtige forse bladeren.

Meer informatie

• Teak in de Leidse Hortus.
• Botanische tuinen.

Tekst: Paul Keßler en Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Siti Maimunah; Petra Sonius; Hanneke Jelles; William Roxburgh; D. Brandis; Brya, Wikimedia Commons