Plant & mens: taxus

Misschien dat de hoge leeftijd die de boom kan bereiken aan onsterfelijkheid doet denken. Of mogelijk de naam van de levenskracht van de taxus: je kunt de boom of struik heel ver terugzetten, en steeds komt de groei terug.

De taxus (Taxus baccata), ook wel venijnboom of gifboom genoemd, is een conifeer uit de taxusfamilie (Taxaceae). De taxus groeit in struik- of boomvorm en komt van nature voor in Europa, het noorden van Afrika en het zuidwesten van Azië. Het is een langzaam groeiende plant die twaalf tot twintig meter hoog kan worden. Alles aan de taxus is giftig, behalve het rode – wat glibberige – vruchtvlees van de ‘bes’. Het zwarte zaad is wel weer giftig.

De jonge twijgen zijn heldergroen in het eerste jaar en verkleuren naar bruin in de volgende jaren. De piramidevormige boom vertakt zich vaak al heel laag boven de grond. De bladeren zijn donkergroen van boven en lichter groen van onder. Ze zijn naaldvormig en zitten in twee platte rijen aan de twijgen. Het blad valt niet af in de winter. Groenblijvend betekent niet dat de naalden voor eeuwig aan de boom zitten. Als je het heel goed zou bijhouden (nummertje op een naald zetten?) kun je aantonen dat een individuele naald een jaar of zeven tot acht aan de tak zit en daarna vervangen wordt. De stam heeft een mooie, roodbruine tot paarsachtige kleur en een afschilferende, gladde bast waaronder dan donkerrode of bruine vlekken ontstaan. Opvallend is het volledig ontbreken van hars.

Tweehuizig

De plant is tweehuizig, er komen of mannelijke of vrouwelijke bloemen aan. De mannelijke bloemen zijn te zien als bolle, gele kegeltjes in de bladoksels van jonge twijgen. Elk bolletje bestaat uit zes tot veertien schildvormige, gele meeldraden. De taxus is een windbestuiver, en dat is goed te zien. Geef in de bloeitijd, van februari tot mei, eens een ruk aan een tak en je staat in wolken stuifmeel.

Vrouwelijke bloemen staan alleen of in tweetallen. Ze bestaan uit een aantal schubben, een soort mini dennenappeltje, met daarin het vruchtbeginsel. Het aanwaaiende stuifmeel wordt gevangen in een vochtdruppeltje aan het puntje van de bloem. In het vruchtbeginsel ontwikkelt zich een zwart, hard zaadje (pit). Daar omheen ontstaat een mooie, rode schijnbes die aan de bovenkant open is. De vruchten rijpen van september tot november. Het is ongebruikelijk dat een conifeer (‘kegeldrager’) bessen vormt, in plaats van dennenappels of kegels. Baccata betekent ‘besdragend’. Bij de verspreiding van de planten spelen vogels een grote rol: ze eten de schijnbessen en poepen de onverteerde zaadjes weer ergens in de buurt uit. Daar komen al die kleine taxusjes in je tuin vandaan als je een vrouwelijke taxusstruik in de buurt hebt staan. De fraaie rode schijnbessen worden graag door merels gegeten. Het giftige zaad poepen ze weer uit.

Kever en sanseviera

De taxuskever is een beestje dat je liever niet in de buurt hebt van je tuin. Dat geldt zeker ook voor de larven van de taxuskever: wit met een bruin koppie. Die hebben het niet alleen op de taxus voorzien, maar op allerlei (vaste) planten. Ooit hadden we een Sanseviera als kamerplant. Oersterk, niet dood te krijgen. En we begonnen regelmatig taxuskevers in huis te vinden, bijvoorbeeld in een vaas met bloemen. Enig speurwerk toonde aan dat de taxuskevers zich in forse aantallen hadden gevestigd in de bloempot van de Sanseviera. De plant stond bij het raam, dat zomers voor de ventilatie vaak opengaat. Op ongeveer een meter van een hele grote taxus. De sanseviera heeft het niet overleefd. Vrijwel alle wortels waren weggeknaagd.

Leeftijd

Een taxus groeit heel langzaam en kan bijna tot aan de grond afgezaagd worden om toch weer uit te lopen. Er zijn exemplaren die meer dan tweeduizend jaar oud zijn. Soms wordt gedacht dat ze nog veel ouder zijn, maar dat is niet met zekerheid te zeggen. De hele oude exemplaren zijn van binnen helemaal hol geworden, waardoor daar geen jaarringen meer overgebleven zijn. Aan de omvang van de stam, de oudste in Schotland maar liefst zeventien meter, wordt dan een inschatting gemaakt.

Taxus van Fortingall wordt trans

In Schotland staat bij Fortingall de oudste taxusboom van Europa, die vermoedelijk meer dan tweeduizend jaar oud is. De boom staat op het kerkhof bij het kerkje van Fortingall en is omringd door een muur om hem te beschermen. Paaltjes geven de omvang aan in 1769: zeventien meter. Het centrale deel van de boom is volledig verdwenen door ouderdom, vandalisme, stoken van vuurtjes en begrafenisstoeten die door de boom heen wandelden.

De boom stond bekend als mannelijk, omdat hij pollen produceert. In 2015 vond een beheerder ineens drie rode besjes aan een tak. Alleen vrouwelijke taxussen dragen bessen. Botanici verbazen zich over de verandering van de beroemde Taxus van Fortingall. Het komt wel vaker voor dat een taxus deels van geslacht verandert. Dat gebeurt dan vaak in de kruin van de boom, niet op één willekeurige tak zoals hier het geval was. De besjes zijn geplukt en de zaden zijn geconserveerd: om te gebruiken in de genenbank voor toekomstige opkweek van planten uit oud erfelijk materiaal.

Waar groeit taxus van nature?

De Europese taxus is goed bestand tegen schaduw en verdraagt zowel zure als alkalische grond. De taxus kwam vroeger in Europa veel voor. Grote delen van Duitsland waren bedekt met taxusbossen. Daar is weinig van over. Caesar begon met het kappen van deze bossen omdat hij het hout nodig had voor het maken van schilden en bogen. Rond dorpen en boerderijen zijn taxussen weggehaald vanwege de giftigheid voor bijvoorbeeld paarden. Tegenwoordig zijn in Europa de grootste aantallen taxusbomen te vinden in Normandië (Calvados, Eure, Orne), vaak honderden jaren oud, en met holle stammen.

In tuinen en parken wordt Taxus vaak gebruikt als sierplant. De plant heeft een mooie, dichte, donkergroene naaldstructuur en kan in verschillende vormen worden gesnoeid, wat het populair maakt voor het creëren van hagen en figuurvormen (topiary). Donkergroene heggen geven ook in de winter vorm aan een tuin. In de zomer zorgen ze voor een rustige achtergrond voor kleurige borders en bloemen ervoor. In Engelse tuinen, bij grote landhuizen, wordt steevast taxus gebruikt, als strakgeschoren haag of als pilaren, piramides of in ronde vormen. In de tuinen van Paleis Het Loo wordt de taxussnoeivorm op wat bescheidener schaal toegepast.

Gebruik – hout

Het harde, oranje hout van Taxus is uitermate geschikt voor houtbewerking en draai- en snijwerk. Al eeuwen voor het begin van onze jaartelling gebruikten de Scythen taxushout voor wapens. De oude Grieken waren er zwaar van onder de indruk, niet alleen omdat de Scythen woeste krijgers waren, maar omdat zowel mannen als vrouwen te paard oorlog voerden. Zowel de boog als de pijl waren uit taxushout gesneden. Het hout is taai en veerkrachtig waardoor de boog goed buigt. De pijl was nog extra met taxussap ingesmeerd en dus giftig.

Taxus baccata heeft ook een lange traditie in de Engelse cultuur. Het hout werd van oudsher gebruikt voor het maken van galgen en het maken van bogen. Volgens de overlevering zorgden bogen van taxushout voor de overwinning in de Slag bij Agincourt in 1415, waar de Engelsen de Fransen verpletterend versloegen.

Ook nu nog is er vraag naar taxushout voor bogen. In een partij taxushout zitten vaak maar een paar delen die geschikt zijn voor een handboog. Het hout wordt zo gezaagd dat er een randje spinthout aan de buitenkant van de boog komt en een randje kernhout aan de binnenkant van de boog. Taxus spinthout heeft namelijk een grote treksterkte en taxuskernhout een grote druksterkte. Je zou bij een taxusboog dus van ‘voorgespannen’ hout kunnen spreken! Weetje: De ijsman ‘Ötzi’ droeg een boog en bijl van taxushout bij zich. 

Boogschutter

Mijn zwager Roland is van het boogschieten. Hij doet al een aantal jaren mee met de transplantgames. "Heb je een boog van taxus hout", appte ik hem. Dat had-ie niet, zijn boog is een recurve boog van carbon, foam en deels aluminium. Ik kreeg een hele reeks appjes terug. Dat taxushout goed te gebruiken is als je ‘barebow’ wilt schieten. Dat barebowschieten een aparte klasse blijkt te zijn. Dat de taxusbogen soms (onhandig) lang zijn. Dat ze behoorlijk zeldzaam zijn, soms echt puur natuur: "haal tak van boom, beetje schuren, pees erop." Andere keren meer bewerkt waardoor de boog een stuk korter kan worden. Als het hout mooi geschuurd wordt, komt de houttekening van het hout mooi naar voren.

Geneesmiddel en gif

In 1963 ontdekten wetenschappers van het National Cancer Institute in de Verenigde Staten dat verschillende taxussoorten anti-tumoractiviteiten vertoonden in muizen. Ze waren bezig met een onderzoeksprogramma om nieuwe geneesmiddelen uit planten te identificeren. De giftige naalden van de Taxus baccata bevatten baccatine. Baccatine is een belangrijke grondstof voor de aanmaak van kankerbestrijdende geneesmiddelen als paclitaxel (merknaam Taxol) en docetaxel (merknaam Taxotere). De stof zorgt ervoor dat bepaalde cellen zich niet meer kunnen delen, waardoor de groei van kankercellen wordt geremd. Taxol wordt vooral gebruikt bij de behandeling van borst- en eierstokkanker, maar ook bij vormen van long- en huidkanker wordt het ingezet.

Naamgeving

Verschillende bronnen geven verschillende mogelijkheden voor de oorsprong van de naam. De naam Taxus is afkomstig van het oudgriekse woord toxon of toxus, dat boog betekent. En het woord toxisch (giftig) zou daar weer van afgeleid zijn. Maar ook zou de naam taxus afgeleid kunnen zijn van het Latijnse woord texere (weven), vanwege de manier waarop de naalden aan de twijgen zijn gerangschikt. Andere namen die voor de Taxus gebruikt worden zijn venijnboom, booghout, boom des doods, iepenboom, ijf en snottebel (de rode zaadhuid wordt snotterig). IJf lijkt op de Franse naam If. De Franse jongensnaam Yves heeft een link met de taxus.

Hortus Haren

Voor dit artikel gingen we op 15 februari even foto’s maken van taxusexemplaren in de Hortus Haren. Er lag nog steeds wat sneeuw. Dat kwam mooi uit voor de contrasten. In de botanische tuin in Haren zijn verschillende exemplaren te vinden: als losse hagen aan de randen van de tuin en ook onderdeel van de Nationale Plantencollectie in de Laarmantuin. Sommige exemplaren zijn fors uitgegroeid in de breedte, Taxus baccata ‘Dovastonii Aurea’ bijvoorbeeld. Andere zijn zuilvormig en blijven relatief smal. Een voorbeeld is Taxus baccata ‘Fastigiata Aureomarginata’. Nadeel van de zuilvormige exemplaren is dat ze in geval van hevige sneeuw en daarna beperkte dooi, topzwaar worden door de sneeuwlading die in ijs verandert. De taken buigen diep uit naar buiten, breken soms af onder het gewicht en komen na de dooi niet altijd meer vanzelf omhoog. Let maar eens op als je een grote zuilvormige taxus in een voortuin ziet. Na een winter met sneeuw zie je vaak takken die met waslijnen of andere draad weer in de zuilvorm teruggedrongen worden.

Meer informatie

• Staat er een dikke taxus in je buurt, dan is het leuk de ouderdom te schatten op basis van de dikte. Op deze website vind je een simpel programma om de leeftijd te schatten.
• Taxus in de botanische tuinen.
• De oudste taxus van Nederland.
• Engelstalig artikel over de verspreiding van taxus in Europa (pdf: 2,3 MB).
• Engelstalig artikel over taxushout.
• Engelstalig artikel over de mythologie rond de taxus.
• Engelstalig artikel over de geslachtsverandering van de taxus. 

Tekst: Tineke van der Meij, Hortus botanicus Haren-Groningen
Beeld: Tineke van der Meij; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885