Plant & mens: zomereik

Na de laatste ijstijd, zo’n 11.700 jaar geleden, heeft de zomereik zich vanuit Zuid-Europa richting het noorden van Europa verspreid. Tegenwoordig vinden we hem bijna overal in Nederland: in loofbossen, langs wegen en lanen, of als solitaire boom in het landschap. Een zomereik (Quercus robur) kan vaak enkele eeuwen oud worden, en leeft soms zelfs meer dan duizend jaar. De boom kan in optimale omstandigheden tot wel veertig meter hoog groeien.

Hotspot

De zomereik is een hotspot voor biodiversiteit. Talloze organismen gebruiken de boom als voedselbron of leefplek. Denk aan vogels zoals gaaien, zoogdieren zoals eekhoorns, en insecten zoals de eikenpage en eikenprocessierups. Ook paddenstoelen gedijen rondom deze boom. Zo groeit de eikhaas aan de voet van oude eiken en groeien er eikelbekertjes op gevallen eikels. De zomereik is ook een sleutelsoort, wat betekent dat deze soort een heel ecosysteem ondersteunt en essentieel is voor het functioneren ervan.

Eikels

De vruchten van de zomereik, de eikels, zijn een belangrijke voedselbron voor veel dieren zoals zwijnen, herten, eekhoorns en muizen. Daarnaast werden eikels vroeger heel lang gebruikt als varkensvoer. Maar niet iedereen kan ze eten: voor paarden en honden zijn ze giftig door de aanwezigheid van looistoffen (tannines). Deze stoffen spelen een rol in de afweer van de boom tegen herbivoren en plantenziektes. Zo hebben ze bijvoorbeeld een bittere smaak wat de boom kan beschermen tegen insectenvraat. Hoe onrijper de eikel, hoe meer tannines erin zitten.

Tannines

Bij mensen kunnen deze tannines voor een bittere smaak en voor maag- en darmklachten zorgen. Het is echter mogelijk om de tannines uit de eikels te halen door ze te weken en te spoelen, waarna de eikels ook voor ons geschikt zijn om te eten. De eikeltjes kunnen dan tot meel vermalen worden en gebruikt worden in veel recepten zoals eikeltjesbrood, eikeltjeskoffie of eikelmeelpap. In de Koreaanse keuken worden eikels gebruikt om dotorimuk te maken, een soort eikeltjestofu. Eikels zijn zeer voedzaam met een hoog vetpercentage, redelijk eiwitpercentage en veel verschillende mineralen. In een tijd waarin duurzaamheid steeds belangrijker wordt, zouden eikels een natuurlijke en in de herfst overvloedige en lokaal beschikbare voedselbron kunnen bieden die momenteel grotendeels onbenut blijft.

Leerindustrie

In het verleden speelde de zomereik ook een grote rol in de leerindustrie. De bast bevat namelijk looizuur, dat werd gebruikt om dierenhuiden te verwerken tot leer. Hiervoor werd de bast van de eik gedroogd, vermalen tot poeder en aangelengd met water. Dit mengsel werd in kuipen of putten gedaan waar de dierenhuiden vervolgens voor langere tijd in moesten liggen, soms tot wel drie jaar. De behandeling met looizuur zorgt ervoor dat de eiwitten in de dierenhuid onoplosbaar worden, wat het materiaal sterker en beter houdbaar maakt. Door deze behandeling worden de micro-organismen in de huid gedood en kan het leer nauwelijks meer bederven.

Voor het leerlooien waren grote hoeveelheden eikenbast nodig, wat leidde tot het ontstaan van zogenaamde eikenhakhoutbossen. Hier werden bomen elke tien tot vijftien jaar gekapt, waarbij de bast geoogst werd voor het leerlooien en de rest van het eikenhout als brandhout gebruikt werd. Vanuit de stronken ontsproten vervolgens verschillende nieuwe stammen die na tien tot vijftien jaar weer opnieuw gekapt en geschild konden worden. Deze vorm van bosbeheer stamt al uit de Middeleeuwen, maar vanaf ongeveer 1750 zijn er in Nederland grote oppervlakten eikenhakhoutbos aangelegd als belangrijke economische activiteit. Het intensieve en gelijkmatige beheer waarbij er elk jaar een klein deel van de bomen gekapt werd, zorgde voor een gevarieerd perceel met open en schaduwplekken. Dit resulteerde in rijke boslandschappen met een hoge biodiversiteit. Tegenwoordig worden er vooral andere looistoffen gebruikt voor het leerlooien, waardoor de laatste honderd jaar bijna alle eikenhakhoutbossen uit Nederland verdwenen zijn.

Hout

Het hout van de zomereik is een van de bekendste soorten hout. Het is hard en sterk, maar toch goed bewerkbaar en afwerkbaar. Eikenhout is geschikt voor allerlei doeleinden en wordt onder andere ingezet voor constructies in de bouw en waterbouw, meubels, vloeren en trappen, en in de scheepsbouw. Omdat de zomereik relatief langzaam groeit, is het hardhout. Hierdoor brandt het langzaam en gelijkmatig waardoor het ook ideaal is als brandhout. Het hout van de zomereik wordt ook veel gebruikt voor wijnvaten. De houtsoort draagt positief bij aan de smaak en de geur van de wijnbereiding.

Dondergod

De zomereik heeft door de geschiedenis heen ook een spirituele betekenis gehad. Voor oude Europese volkeren was hij gewijd aan dondergoden zoals Thor (Germaanse mythologie) en Zeus (Griekse mythologie). Aan de voet van heilige eiken vonden vaak plechtige gebeurtenissen plaats. De boom symboliseert kracht en stabiliteit, eigenschappen die nog steeds worden geassocieerd met zijn wetenschappelijke naam Quercus robur, wat ‘robuust’, ‘sterk’ of ‘krachtig’ betekent.

Sta de volgende keer dat je langs een zomereik loopt eens stil bij wat deze boom allemaal heeft meegemaakt en betekent, voor dieren, mensen en onze planeet. De zomereik is niet zomaar een boom, het is een levend monument van geschiedenis en biodiversiteit.

Zin in je eigen eikje? In de winkel van de Leidse Hortus zijn net weer nieuwe eikelglaasjes binnengekomen.

Meer informatie

• Zomereiken in de Leidse Hortus.
• Het verwerken van eikels tot voeding en recepten.

Tekst: Judie van Diepen, Hortus botanicus Leiden
Beeld: KU Leuven; Hortus botanicus Leiden; HapaK; Iris van den Akker; Singelpark; Ilex Studio