Hoezo gorgelpijp?

Het adembenemende Oosterschelde-bodemtapijt in het voorjaar wordt veroorzaakt door vastgegroeide kolonies hydropoliepen. Dit zijn geen onschuldige bloemen, maar neteldieren: carnivore organismen (poliepjes) die cellen met gifpijltjes gebruiken om hun prooien te verlammen of roofdieren af te schrikken. Tot de neteldieren behoren ook kwallen en zeeanemonen. De twee soorten die het tapijt maken hebben opvallende namen: Gorgelpijp en Penneschaft.

Geen kerkorgel

Komt tijdens een excursie of lezing de naam 'Gorgelpijp' voorbij, dan zijn er altijd mensen die in de harde holle steeltjes de pijp van een (kerk)orgel zien. Maar daar komt de naam niet vandaan. Blijkbaar vergeleken onderzoekers vroeger een verdroogde luchtpijp – men verzamelde echt van alles in rariteitenkabinetten – met de verdroogde pijppoliepjes. Dat leidde 239 jaar geleden tot de wetenschappelijke naam Tubularia larynx (tegenwoordig Ectopleura larynx). Het woord larynx betekent strottenhoofd en daarmee kun je drankjes gorgelen. Zo ontstond de Nederlandse naam 'Gorgelpijp', al aanwezig in 1859 in de 'Natuurlijke Historie van Nederland'. Tegenwoordig zetten we er het woord poliep achter, zodat iedereen weet dat het gaat om een hydropoliep/hydroïdpoliep.

Als een ganzenveer

Penneschaft (Tubularia indivisa) is te herkennen aan de lange, rechtopstaande buisjes of steeltjes. Dit deed onderzoekers denken aan de schacht van vogelveren. Niet zomaar een veer, maar de bewerkte ganzenveren die in de westerse wereld van de zesde tot de negentiende eeuw het belangrijkste schrijfinstrument waren. Schaft is een oudere spelling van schacht. De naam Penneschaft is even oud als die van Gorgelpijppoliep.

Voorjaarsbloei

Penneschaft en Gorgelpijppoliep komen onder water vaak samen voor. Ze groeien kronkelig door elkaar en vormen struikjesachtige structuren. Beide soorten groeien op de Oosterscheldebodem, maar ook op grotere schelpen en andere onderwaterstructuren, zoals op de pijlers van de Zeelandbrug. Uit het langsstromende water vangen de tentakeltjes van de poliepen voedseldeeltjes en prooien in de vorm van plankton. In het voorjaar vallen tussen de oranje tot rozerood gekleurde 'bloemetjes' ook de besjesachtige voortplantingsbolletjes op.

Uit elkaar houden

Hoewel ze op elkaar lijken, zijn er verschillen. Kort gezegd: de Gorgelpijppoliep bestaat uit dunne, wél duidelijk vertakte buisjes/steeltjes met vrij kleine en iele 'bloemetjes'. De Penneschaft bestaat uit langere, onvertakte maar dikkere steeltjes /buisjes. De 'bloemetjes' van deze poliep zijn duidelijk groter. Ook op het strand of elders langs de kust aangespoelde kluwens of poliepenbosjes kunnen aan de hand van hun al dan niet vertakte buisjes worden herkend. Verderop in het artikel, in 'Extra: poliep-verschillen', worden voor geïnteresseerden, de details om beide soorten uit elkaar te kunnen houden nog wat meer uitgebreid besproken.

Gespecialiseerde zeenaaktslakken

Hydropoliepen worden gegeten door sommige zeenaaktslakken. De Gorgelpijp-knotsslak (Tenellia gymnota) dankt daar zelfs zijn naam aan. Maar naamgeving dekt niet altijd de lading. Want deze naaktslak eet in werkelijkheid, ondanks de naar Gorgelpijppoliep verwijzende naam, vooral Penneschaft. Vaak verschuilen de dieren zich onderaan de buisjes van de poliepen waarop ze ook hun eipakketjes afzetten.

Waarnemingen van duikers

Duikers kunnen nu onder water met eigen ogen de polieptapijten in volle glorie bekijken. Als duiker kun je meedoen aan het Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) van Stichting ANEMOON. Je waarnemingen zijn daarbij bijzonder welkom en dragen bij aan ecologische kennis, zoals de relatie tussen poliepen en naaktslakken. Aanmelden kan via het ANEMOON-portaal. Je ontvangt dan meer informatie over het MOO en wordt uitgenodigd vrijblijvend mee te doen aan een digitale MOO-introductie. Je kunt ook een e-mail sturen aan ANEMOON.

Extra: poliep-verschillen

Voor geïnteresseerden hierbij nog wat uitgebreider het verschil tussen beide 'bloemetjes' in het voorjaars-bodemtapijt. Er komen overigens ook nog andere poliepen voor in onze wateren.

• Gorgelpijppoliep heeft smalle, korte, veelvuldig vertakte, bleek geelwitte, smalle steeltjes/buizen (circa 1,5 millimeter doorsnede), die meestal niet langer dan 10 centimeter worden. De kolonie groeit vaak uit een grondplaat omhoog. De poliepen (bloemetjes) zijn klein – circa 3 millimeter – en vaak donker paarsrood. Ze hebben rond de mondopening een kransje van ongeveer twintig kleine (orale) tentakeltjes, met wat lager een krans van ongeveer evenveel (20 tot 25) grotere (aborale) tentakels.
• Penneschaft wordt groter en vormt vrijwel solitaire, onvertakte bruinoranje buisjes op vrij dikke (tot 3 millimeter doorsnede) steeltjes/buizen. Ze groeien verticaal vanuit wortelachtige verbindingen (stolonen) die aan het substraat verankerd zitten en kunnen 15 tot 20 centimeter hoog worden. De poliepen (bloemetjes) aan de buisuiteinden zijn relatief groot (tot 15 millimeter) en melkwit met roze tinten. Rond de mondopening zit een kransje met circa veertig (orale) tentakeltjes. Iets lager aan de bloem zit een krans van 25 tot 30 grotere, langere (aborale) tentakels.
• Beide soorten hebben in het voorjaar besjesachtige voortplantingsstructuren (gonoforen) die aan steeltjes (blastostylen) tussen de tentakels in hangen. Bij Gorgelpijp zijn die 'besjes' vaak roodachtig, bij Penneschaft lichter, eerder roze.

 Oplossingen prijsvraag 1 april 'Heel Holland zakt'

Op 1 april dit jaar publiceerde Stichting ANEMOON een prijsvraag. Daarbij gaven we vijf feiten over zeeorganismen, met gekoppeld de vraag: is 'het' – dat feit – 'waar of niet waar'? Op dit lesje factchecken kwamen tientallen reacties binnen. Onze titel bleek opvallend goed gekozen – verreweg de meeste mensen zijn namelijk gezakt...

De antwoorden

• 1) Waar: Er leeft een worm in onze wateren die ruim 60 meter lang kan worden, even lang dus als 'Lange Jaap' hoog is: Lineus longissimus wordt ook Langste snoerworm genoemd.
• 2) Waar: Slakken hebben een rasptong (radula) die bezet is met een groot aantal in dwarsrijen geplaatste tandjes. Er zijn diverse soorten met wel twintigduizend van die tandjes.
• 3) Waar: Er worden inderdaad nu en dan Pijlstaartroggen in onze wateren gezien en – onder andere met de hengel – gevangen. Deze Gewone pijlstaartrog (Dasyatis pastinaca) heeft een gifstekel, dus oppassen! Dodelijke ongelukken zoals bij Steve Irwin zijn hier niet bekend – wel ziekenhuisbezoek.
• 4) Niet waar: Uit de Purperslak kan wel purper worden gewonnen, maar de slakken laten geen oranje spoor achter. Van een actie om de naam te veranderen voor Koningshuis of elftal is geen sprake.
• 5) Niet waar: Links en rechts uit elkaar houden bij het Zaagje (Donax vittatus) is te doen, maar niet met letters in spierindruksels. Die staan er helemaal niet.

Samengevat: 1, 2 en 3 waren 'waar', 4 en 5 waren 'niet waar'.
De inzenders kwamen behalve uit ons land uit België, Groot-Brittannië en zelfs Spanje. Onder de mensen die het wél goed hadden zijn drie prijzen verloot. Zij ontvangen binnenkort een e-mail.

Een paar reacties: "Leuke 1 april-actie!", "Ik zak vast, maar dit zijn mijn oplossingen", "Leuk, weer wat nieuws geleerd bij 't factchecken", "Dank voor uw leuke idee", "Leuke 1 april-flash", "Leuke feitjes en leuke verzinsels!", "Dank je voor de mooie puzzel. Ik geniet...", "Ik heb met plezier meegedaan. Als ik dichter bij zee had gewoond, was ik vrijwilliger bij jullie geworden".

Tekst: Lilian Schoonderwoerd, Stichting ANEMOON; met dank aan Rykel de Bruyne en Brendan Oonk
Tekst prijsvraag: Inge van Lente en Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON
Beeld: Marion Haarsma (leadfoto: Penneschaft, detail van het bloemetjestapijt onder water); Ron Offermans; Godfried van Moorsel, Ecosub; Bernard Picton; Astrid Vis
Tekeningen: Langste snoerworm uit: McIntosh, 1873. A Monograph of the British marine Annelids; Gorgelpijppoliep naast Penneschaft naar: Vervoort, 1946. Fauna van Nederland. Afl. XIV. Hydrozoa