Op kale plekjes in de heide zijn met regelmaat mooie gladde kiezels te vinden. Ze zijn vooral afkomstig van de laatste ijstijd, toen gletsjers dit soort zure steentjes meebrachten vanuit Scandinavië. Deze zijn gedurende lange tijd gezandstraald en daarom helemaal glad. Deze fraaie steentjes zijn vaak het enige gesteente dat te vinden is in heideterreinen. Ondanks de geringe afmetingen van deze kiezels, weten bepaalde korstmossen ze makkelijk te vinden. Het gewoon sterschoteltje (Trapelia coarctata) is zelfs karakteristiek voor deze kiezels.
Sterretjes op kleine heidekiezels
De naam kan je pas waarderen wanneer je een loepje bij de hand hebt. Het kan soms even zoeken zijn totdat je een kiezel vindt die bewoond is. Op het eerste gezicht lijkt het een normale kiezel, maar door het vergrootglas is het oppervlak duidelijk bedekt met kleine grijzige schubjes die een net patroon vormen. Op en tussen deze schubjes zijn kleine schijfjes te zien die een diepe rode kleur kunnen aannemen. Dit is het vruchtlichaam, het zogenaamde apothecium, waarin talloze sporen gevormd worden. Vanuit deze schijf kunnen deze zich verspreiden via de lucht. De rode vruchtlichamen vormen met wat fantasie de sterretjes op de schoteltjes, sterschoteltjes dus.
Als er genoeg kiezels voorhanden zijn, maakt het niet uit dat deze erg klein zijn, het sterschoteltje weet ze dan goed te vinden. Wanneer je meerdere van dit soort begroeide kiezels bekijkt, wordt je al snel verrast: er groeien dingen op de steentjes die helemaal niet lijken op gewoon sterschoteltje. Deze soort is namelijk niet de enige die op kiezels in de heide groeit. Een andere soort die kleine bruine schubjes vormt is het bruin sterschoteltje (Trapelia obtegens). In tegenstelling tot het gewoon sterschoteltje maakt deze maar weinig apotheciën. Als deze geen sporen vormt, hoe kan de soort zich dan verspreiden? Met de loep is te zien dat de bruine schubjes eigenlijk bestaan uit heel fijn poeder. Deze zogenaamde sorediën zijn kleine stukjes van het korstmoslichaam die afgesnoerd worden en los verder kunnen groeien als een duplicaat van de ouder, oftewel een kloon. Soms zitten beide soorten op hetzelfde steentje, dan kan je de verschillen goed zien.
Kiezelstenen als kleine levensgemeenschap
Wie denkt dat alleen de sterschoteltjes kiezels als thuis verkiezen heeft het mis. Er is zelfs een soort die haar naam er aan dankt: kiezeloogje (Leimonis erratica). Deze bedekt vaak bijna het gehele keitje met een grijzige korst met witte verdikte vlekken. De vlekken zijn op hun beurt bezaait met talloze zwarte stipjes. Deze stipjes zijn anders dan de schijfvormige apotheciën van de sterschoteltjes, maar ze hebben met elkaar gemeen dat er sporen in gevormd worden. Deze orgaantjes heten met een lastig woord ‘pycnidiën’. Uit deze sporen kan een kloon van de ouder groeien, terwijl uit een apothecium een geheel, genetisch uniek, individu groeit. Het maakt het makkelijker om te onthouden dat bij het kiezeloogje deze pycnidiën de ‘oogjes’ vormen die je aankijken door de loep. Het verschil tussen beide vruchtlichamen is bij kiezeloogje duidelijk te zien als deze ook apotheciën vormt: dikke zwarte schijfjes tussen talloze kleine oogjes. Er zijn dus genoeg soorten te vinden op zoiets kleins als een kiezel, soms wel meer dan drie soorten op één kleine steen. Dit laat zien dat zelfs een kiezelsteen een gemeenschap aan soorten kan dragen.
Schatzoeken naar kiezelvlekje, landkaartmos en schotelkorst
Wanneer je telkens nieuwe vormen, kleuren en structuren op deze steentjes aantreft gaat het speuren naar kiezelsteentjes al snel lijken op schatzoeken. Er is nog veel moois te ontdekken, zoals het fraaie donker landkaartmos (Rhizocarpon reductum) en meerdere soorten schotelkorsten (Lecanora). Enkele zeer zeldzame soorten korstmos in Nederland worden zelfs hoofdzakelijk op dit soort zure heidesteentjes gevonden, de trefkans daarvan is alleen ontzettend klein. Het kiezelvlekje (Bryostigma fuscum), waar niet veel meer aan te zien is dan enkele donkere bolletjes, is daar een voorbeeld van.
Het ziet er misschien niet bijzonder uit, maar soorten zoals het kiezelvlekje laten zien hoeveel leven er te ontdekken is op zoiets kleins als een kiezel als je er maar genoeg naar zoekt. Kijk zelf maar eens op je eerste de beste heidewandeling naar deze kiezels, wie weet vind je wel zo’n kleine schat. Mocht je nu meer willen weten over korstmossen en welke andere soorten er nog meer te vinden zijn in de heide? Je kan meer informatie vinden over korstmossen op de website van de BLWG en op Verspreidingsatlas Korstmossen. Eigen waarnemingen kan je doorgeven via Waarneming.nl.
| Iedere week staat een plant, dier of schimmel centraal in De week van … Het is een initiatief van SoortenNL, hét kennisnetwerk voor wilde planten en dieren van Nederland. Een netwerk van organisaties die toegepast onderzoek doen en natuurgegevens verzamelen met hulp van duizenden vrijwilligers voor de bescherming van soorten en hun leefgebieden. Met die gegevens ontwikkelen we kennis over de staat van de natuur en verbeteren we beheer, beleid en betrokkenheid. |
Tekst: Harold Timans, BLWG & SoortenNL
Foto's: Matthijs Molenaar (leadfoto: gewoon sterschoteltje); Henk-Jan van der Kolk; Harold Timans