Waar is het licht in Nederland en mag dat iets minder?

Lichtvervuiling is het overmatig verlichten van de omgeving in de nacht. Dit is één van de keerzijden van onze 24-uurs economie. Twee derde van de wereldbevolking leeft in sterk verlichte gebieden. In deze gebieden is de kunstmatige nachtelijke verlichting sterker dan de natuurlijke verlichting. Voor Europa is dit zelfs 99 procent.

Hoe licht is Nederland?

Deze maand publiceerde de Atlas Leefomgeving de nieuwe kaart Lichtemissie. Daarop kun je zien hoe verlicht Nederland was in 2018. De hoeveelheid verspreid licht is uitgedrukt in 10-10 Watt per vierkante centimeter per steradiaal (ruimtehoek). Je ziet dat er in Nederland in 2018 meer licht wordt uitstoten dan in buurlanden Duitsland en Frankrijk. Op de NASA-kaart van Europa zie je de Randstad fel oplichten in vergelijking met de rest van Europa. Alleen de Povlakte in Italië en Vlaanderen zijn concurrenten wat betreft de dubieuze titel ‘grootste lichtuitstoter van Europa’. Uitschieters zie je ook in Engeland. Daar lichten steden als Londen op en de oude industrieregio rond Liverpool, Manchester, Leeds en Birmingham.  

Waar is het licht in Nederland en hoe komt dat?  

Op de kaart Lichtemissie 2018 zien we vooral de Randstad oplichten. Dit komt door de sterke concentratie van glastuinbedrijven. Zuid-Holland is dan ook de provincie met de meeste glastuinbouw. Maar er zijn er ook kasgebieden in Noord-Holland en andere provincies. |

Glastuinbouw is een grote veroorzaker van lichtvervuiling. Telers gebruiken vaak kunstmatige verlichting. Zo kunnen ze gewassen sneller en beter laten groeien. Bovendien zijn ze dan niet afhankelijk van de seizoenen. Een deel van het licht verlaat de kas via het dak. Daarom zien we vaak roodgele luchten boven kassen. In Nederland is het aantal glastuinbedrijven sinds 1980 met 74 procent afgenomen. Sinds 2007 zijn er richtlijnen voor glastuinbouwverlichting vastgelegd in het Activiteitenbesluit Milieubeheer.

Ook zorgen steden binnen en buiten de Randstad voor lichtvervuiling. Zo maakt lichtstad Eindhoven zijn naam waar en vormt de stad een grote oranje vlek op de kaart. Steden stoten vaak veel licht uit door straat- en sierverlichting. Maar ook zijn er vaak veel bedrijven rond grote steden gevestigd. Bedrijven verlichten hun terreinen vaak ’s nachts om inbraken te voorkomen. Natuur- en Milieufederaties fotografeerde voor de Nacht van de Nacht-campagne 1327 bedrijven. Zo’n 72 procent had onnodig verlichting branden.

Een vergelijking

Per drie jaar actualiseert Atlas Leefomgeving de kaart Lichtemissie. De kaart is een uitsnede van de wereldkaart van het Amerikaanse National Oceanic and Atmospheric Administration. De gegevens zijn gebaseerd op metingen van het satellietinstrument VIIRS, de (Visible Infrared Imager Radiometer Suite). Het is interessant om voorgaande kaarten met de huidige te vergelijken. Wat zien we bijvoorbeeld als we de kaart uit 2012 vergelijken met de huidige kaart uit 2018?  

In de figuur zie je beide kaarten naast elkaar met daarnaast een kaart die het verschil uitdrukt. Waar wordt meer licht uitgestoten en waar minder? Verschillen komen vaak door het veranderen van het lichtregime in kassen. Dat zie je duidelijk op de kaart in Drenthe. Bij Emmen zie je een rode en een blauwe stip. Op die plekken staan twee kasgebieden vlakbij elkaar. Het kassengebied bij Klazienaveen is minder licht gaan uitstoten (blauwe vlek) en het naastgelegen kassengebied bij Erica juist meer.
Maar ook zien we verschillen omdat kassen er niet meer zijn of er juist nieuwe kasgebieden zijn bijkomen. Bijvoorbeeld in Medemblik waar het nieuwe kassengebied Agriport de rode stip op de kaart verklaart.
Verder is er ook een meer diffuse lichte toename van lichtuitstoot in de grote steden te zien. Dit heeft te maken met de algemene verlichting in de stad. Zo is het stationsgebied in Utrecht iets meer verlicht. Ook in het havengebied van Amsterdam is meer lichtuitstoot te zien.  

Lichtvervuiling verstoort bioritme van mens en dier

Door de wijdverspreide en vaak ongecontroleerde toepassing van kunstlicht leven we in een wereld met een onnatuurlijk licht-donkerpatroon. Dit kan leiden tot verstoring van het bioritme van mens en dier en dit heeft vaak nare gevolgen.  

Bij mensen kan een te lange blootstelling aan licht zorgen voor ontregeling van lichaamsprocessen. Dit kan leiden tot een verstoorde slaap en een verstoord herstelvermogen. Zo blijkt uit het advies van de Gezondheidsraad uit 2017 dat (langdurig) nachtwerk kan leiden tot een verhoogd risico op slaapproblemen, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. Uit onderzoek van RIVM (pdf: 3,4 MB) blijkt dat vijf procent van de Nederlandse bevolking ernstige lichthinder ondervindt en drie procent slaapverstoring. Dat betekent dat ongeveer 675.000 mensen zich weleens gehinderd voelen door licht en 400.000 personen slaapverstoring ervaren. Volgens de onderzoekers moeten we lichtvervuiling serieuzer nemen.

Voor dieren heeft lichtvervuiling ook verstrekkende gevolgen. Maar er is meer experimenteel onderzoek nodig. Dit is lastig omdat er in ons land bijna geen gebieden meer zijn zonder lichtvervuiling. Het project Licht op natuur van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en diverse andere partijen timmert hard aan de weg om deze lacune op te vullen. Dankzij hun onderzoek weten we meer over de effecten van kunstmatig licht op dieren in Nederland.

Zo blijkt dat kunstlicht op termijn leidt tot een afname van de populatie nachtvlinders. Ook verandert kunstlicht het gedrag van zangvogels. Ze slapen lichter en maken langere dagen. Ook het soort licht kan van invloed zijn. Hoe dichter nesten bij wit en rood licht lagen, hoe minder buitenechtelijke jongen er te vinden waren. Blijkbaar hadden de vogels in verlichte gebieden geen puf meer voor nachtelijke escapades. Bij vleermuizen zagen de onderzoekers dat juist wit en groen hun activiteit sterk beperkt, maar rood licht juist niet. Al deze onderzoeken bieden handvaten om het effect van kunstmatig licht op de natuur zoveel mogelijk te beperken.  

Help ook mee!

Voor mens en dier is het dus belangrijk om lichtvervuiling te verminderen en te zorgen dat Nederland niet meer oplicht op de kaart als grootste lichtvervuiler van Europa. Ook jij kunt meehelpen. Hoe dan? Nou, heel simpel: zet het licht wat vaker uit!

Meer informatie?

• Op Nacht van de nacht vind je veel informatie over lichtvervuiling en een overzicht van alle activiteiten op 24 oktober die wel door kunnen gaan.
• Neem eens een kijkje op het thema Nachtelijk licht op de Atlas Leefomgeving.
• Meer weten over het project Licht op natuur? Kijk op de website van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW).

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Kaartmateriaal: Atlas Leefomgeving; NASA
Foto's: Pure Budget; Kamiel Spoelstra, NIOO-KNAW