Bomen leveren belangrijke ecosysteemdiensten voor de stad

In steden bepalen niet-levende materialen zoals asfalt, beton en steen voor een groot deel het aanzien. Bomen brengen dus letterlijk leven in een stad. Uit verschillende onderzoeken blijkt dan ook dat bomen een positief effect hebben op de mentale gezondheid van mensen. Ook beïnvloeden bomen de huizenwaarde positief. Maar bomen zijn niet alleen mooi om te naar te kijken. Ze voorzien ook in een aantal ecosysteemdiensten. En deze hebben we met het oog op het veranderde klimaat in steden steeds harder nodig.   

Wageningen University publiceerde in 2018 vier factsheets die deze ecosysteemdiensten door bomen toelichten. De factsheets beschrijven de effecten van bomen (en ander stedelijk groen) op de waterhuishouding (pdf: 597 KB), klimaat en temperatuur (689 KB), de biodiversiteit (pdf: 926 KB) en de luchtkwaliteit (762 KB). 

Stadsbomen: goede watermanagers

Als bomen goed beheerd en onderhouden worden, kunnen ze als watermanagers werken. Bomen kunnen dan neerslagpieken afvlakken en zo de kans op wateroverlast beperken. In tegenstelling tot wegen en daken houden bomen de neerslag vast met hun bladeren en takken. Pas als de hoeveelheid water groter wordt, loopt een deel van het water via de takken en stam naar de grond (stem-flow). Of het water valt van het blad op de bladeren daaronder en uiteindelijk op de bodem (throughfall). Zo bereikt een deel van de neerslag de bodem met vertraging. De opgevangen neerslag verdampt weer en bereikt nooit de bodem. 

Volgens de factsheet Waterhuishouding (pdf: 597 KB) kan een gemiddelde volwassen boom in een stedelijke omgeving zo’n 200 tot 400 liter water in de kroon vasthouden. Stadsbomen doen het als watermanagers nog beter dan bosbomen. Dit komt omdat ze vaak vrij staan en bij goede groeiomstandigheden vaak een grotere kroon hebben met meer takken dan bosbomen. 

Bomen brengen verkoeling

Bomen helpen ook de opwarming in een stad te beperken. Zo zorgen schaduwbomen ervoor dat de onderliggende oppervlakten minder opwarmen en dus ook minder warmtestraling afgeven. Dit vermindert de warmtebelasting voor mensen. Grote bomen met een brede en dichte kroon geven de meeste schaduw. Daarom dragen grote bomen het meeste bij aan een prettigere temperatuur op voetgangersniveau.

Ook onttrekken bomen voor de verdamping van water warmte aan de lucht. Hierdoor wordt de lucht minder droog. Dit hangt wel af van onder andere het volume en de biomassa van de bomen. Grote bomen met brede kronen zijn effectiever dan kleine bomen, of bomen met smalle kronen.

Bomen en biodiversiteit

Een hoge biodiversiteit in de stad is gunstig voor het welzijn en welbevinden van de bewoners en voor de realisatie van ecosysteemdiensten. Bomen zijn onderdeel en tegelijkertijd ondersteuners van de biodiversiteit. Bomen leveren namelijk voedsel, leefruimte, bescherming en nestgelegenheid aan insecten, vogels, kleine zoogdieren en korstmossen.

Door hun structuur, onderlinge verschillen in bijvoorbeeld het basttype, leveren bomen zeer veel verschillende leefomstandigheden. Zo staat in de factsheet Biodiversiteit (pdf: 926 KB) dat de soortenrijkdom in de zogenaamde ‘urban forests’ hoger is dan in groene gebieden zonder bomen. Parken en andere beboomde gebieden kunnen zo fungeren als ‘eilanden van biodiversiteit’ in de stad. 

Bomen als luchtfilters

Alle groen draagt bij aan het wegvangen van verontreinigingen in de lucht, aldus de factsheet Luchtkwaliteit (762 KB). Het effect hiervan op de lokale concentraties is volgens de WUR alleen beperkt. De aanleg van groen in de stad is dus niet de oplossing voor lokale luchtkwaliteitsproblemen. Ook moeten stedenmakers rekening houden met het ‘groene tunnel-effect’. Dit effect treedt op bij door grote bomen omzoomde straten waarvan de kronen elkaar raken. De verversing van de lucht wordt dan sterk beperkt en in drukke verkeersstraten blijven uitlaatgassen onder het kronendak hangen.

Dit onderschrijft ook het RIVM in zijn studie Het effect van vegetatie op de luchtkwaliteit (2011). In dit rapport heeft het RIVM de mogelijkheden én beperkingen van de inzet van vegetatie op de luchtkwaliteit samengevat. 

Meer ruimte voor grote bomen

Juist grote bomen oogsten het grootste ecologische effect. Grote bomen zijn niet alleen nodig voor het klimaat, ook mensen vinden grote bomen in een stedelijke omgeving heel belangrijk. Dit blijkt uit het promotieonderzoek ‘Gras eruit, bomen erin’ van Robert van Dongen. Over kleine bomen zijn mensen ook positief, maar minder. Van Dongen adviseert dan ook gemeenten om meer ruimte te geven aan grote bomen.

Ede zet monumentale bomen op de kaart

Een van de Nederlandse gemeenten die bomen belangrijk vindt voor de herkenbaarheid en identiteit van de omgeving, is de gemeente Ede. Op de Atlas Leefomgeving vind je de kaart Overzicht waardevolle en monumentale bomen. Deze toont alle bomen in de gemeente Ede. Als je op 'Informatie op locatie' klikt, krijg je meer informatie over de boom. 



Monumentale bomen zijn vaak oude bomen met een bijzondere schoonheids- of zeldzaamheidswaarde. Zoals de in 1885 geplante Mammoetboom aan het Edese Burgemeester van Dijkeplein. Op de webpagina Monumentale bomen van de ereklasse vind je de provinciale paradepaardjes. Op het Landelijk register Monumentale bomen kun je kijken welke monumentale bomen er in jouw buurt staan.

Hoeveel bomen zijn er in jouw buurt?

Cobra Groeninzicht bracht in kaart hoeveel bomen Nederland telt. Frank Mulder schreef in De Groene Amsterdammer het interessante artikel Bomen als kroon op elke woonwijk over dit onderzoek. In totaal heeft Nederland 5200 vierkante kilometer aan boomkronen. Dat is 16 procent van het totale landoppervlak.

Uit het onderzoek is ook af te leiden hoeveel bomen er in de bebouwde kom staan. Oftewel: de 4600 buurten die volgens het CBS matig tot zeer stedelijk zijn met meer dan duizend adressen per vierkante kilometer. De groenste bebouwde kom is een buurt in Santpoort in de gemeente Velsen, gevolgd door de Haagse buurt Van Stolkwijk en Scheveningse Bosjes met 75 procent boomkroonoppervlak op 760 inwoners. 

Wat leveren bomen op?

Op de kaarten in de Atlas Leefomgeving zie je duidelijk terug wat een boomrijke omgeving oplevert voor het verminderen van het hitte-eiland effect. Den Haag kent volgens een studie van TNO uit 2002 (pdf: 2,8 MB) het sterkste hitte-eiland effect van alle Nederlandse steden. Het is dan juist interessant om te kijken of boomrijke buurten zich onderscheiden van niet-boomrijke buurten als het gaat om het stedelijk hitte-eiland effect.

Dat geldt in elk geval voor de nummer twee op de lijst: de Haagse buurt Van Stolkpark en Scheveningse bosjes. Op de kaart Bomen in Nederland is duidelijk te zien dat de Haagse buurt zeer boomrijk is. Wat dit oplevert, zien we als we de kaart Stedelijk hitte-eiland effect (UHI) toevoegen. Deze kaart geeft het stedelijk hitte-eiland effect weer in graden Celsius. Dit is het gemiddelde luchttemperatuurverschil tussen de stedelijke en omliggende gebieden. De boomrijke Haagse buurt Van Stolkpark en Scheveningse bosjes licht blauw op, waar de rest van Den Haag toch vooral oranje/rood kleurt. Een temperatuurverschil van 1,5 graden Celsius meer, dat waarschijnlijk in de zomer nog verder oploopt. Op de kaart gaat het namelijk om de jaargemiddelde waarde.  

 

Maatwerk

Bomen planten loont dus. Wel is het maatwerk, stelt Jelle Hiemstra, onderzoeker Stedelijk Groen aan Wageningen University op de website De Groene Stad. Elke boom heeft weer andere eigenschappen en elke omgeving is weer anders. Hij stelde een soortentabel (pdf: 1,3 MB) samen van bomen in de stad. Op welke manier zijn deze van nut? Zo zijn eiken, lindes, essen en sommige esdoorns geschikt voor verkoeling en doen deze bomen het goed op droge plekken. Naaldbomen zijn geschikt om fijnstof af te vangen en loofbomen effectief voor stikstofoxide, en niet elke boom is geschikt om neerslag op te vangen.

Maar net zo belangrijk is ervoor te zorgen dat bomen gezond oud kunnen worden. Volwassen bomen hebben immers een veel groter effect dan jonge pas geplante bomen. Dit vereist een juiste standplaats voor elke soort boom en voldoende groeiruimte. En het is belangrijk om voor een spreiding van boomsoorten te zorgen. Dit is niet alleen goed voor de biodiversiteit, maar verlaagt ook de risico’s op ziekten en plagen. 

Meer informatie

Bekijk de factsheets van de WUR

• Klimaat en temperatuur (pdf: 689 KB)
• Biodiversiteit (pdf: 926 KB)
• Waterhuishouding (pdf: 597 KB)
• Luchtkwaliteit (pdf: 762 KB)
• Poster positieve bijdrage bomen (pdf: 1,3 MB)

Of luister de podcast Wat is een boom waard? op de website van de Groene Amsterdammer.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Kaartmateriaal: Atlas Leefomgeving
Foto’s: G. Visscher, Bomenmeetnetportaal; fotoabonnement.nl