Nederlandse steden niet op hitte gebouwd

Het weer schreef de afgelopen maand geschiedenis. Zo kondigde het RIVM op dinsdag 23 juli het Nationale Hitteplan af voor heel Nederland. Dat is niet uniek. Wel uniek was dat na 75 jaar twee hitterecords sneuvelden. Zo haalde Eindhoven woensdag 24 juli de 39,3 graden Celsius. In Gilze-Rijen liep de temperatuur een dag later op tot 40,7 graden Celsius. Het oude hitterecord stond op 38,5 graden Celsius en werd in Warnsveld in 1944 gemeten.

Steden in Nederland zijn niet op deze hitte gebouwd. Dit heeft tot gevolg dat het in de stad veel warmer wordt dan op het platteland. Steden produceren namelijk veel warmte; denk aan verkeer, airco’s en menselijke activiteiten. Ook blijft de warmte in een stad hangen, want gebouwen, wegen en stenen nemen warmte op en stralen deze warmte na zonsondergang uit. Door de hoge en dichte bebouwing is er minder wind. Daardoor kan ’s nachts de warmte minder makkelijk weg. Warmtestraling kan namelijk het best ontsnappen als deze zich in alle richtingen kan verspreiden. Door al deze factoren koelt het in de stad veel minder af dan op het platteland. Dit verschijnsel noemen we het stedelijk hitte-eiland effect. Het is vooral ’s nachts het sterkst.

Dieporanje kooltjes    

Op de kaart Stedelijk hitte-eiland effect in de Atlas Natuurlijk Kapitaal lichten de steden dan ook als oranje kooltjes op in een zee van blauw. Volgens de kaart kan de temperatuur tussen stad en platteland gemiddeld soms wel tot drie graden verschillen. De waarden op de kaart zijn een jaargemiddelde. Op hete zomerdagen kan het verschil echter beduidend verder oplopen.

Groen: effectief wapen in hittestrijd

Wat kunnen we doen om de hitte in de stad terug te dringen? Groen heeft een verkoelend effect door schaduwwerking en verdamping. Zo toonde wetenschapper Gert-Jan Steeneveld van Wageningen Universiteit in 2011 aan dat er een lineair verband is tussen groen en het stedelijk hitte-eiland effect: met één procent meer groenbedekking neemt het effect 0,06 graad af.  

Laten we eens kijken wat we op de kaart zien. De Geodienst van de Rijksuniversiteit Groningen onderzocht hoe groen de grootste Nederlandse steden zijn op basis van het percentage groenruimte in de bebouwde kom. Almere heeft het meeste groen met 35,1 procent en Den Haag het minst met 20,6 procent. Dit zien we ook op onze Groenkaart van Nederland terug: in Den Haag zijn meer grijze gebieden (bebouwing) te zien dan in Almere. Ook is er in Almere meer (donker)groen te zien dan in Den Haag en hoe donkerder de kleur groen, hoe meer groen er is. 



Als we naar het stedelijk hitte-eiland effect kijken, is het verschil tussen beide steden groot. Waar Den Haag dieporanje oplicht en waarden boven de twee graden Celcius laat zien, toont Almere aanzienlijk meer geel en blauw en liggen de waardes lager.



Een studie van TNO uit 2012 stelde dat Den Haag van alle Nederlandse steden het sterkste stedelijke hitte-eiland effect kende. Het Haagse hitte-onderzoek uit 2018 plaatste enkele kanttekeningen bij de TNO-studie. Zo stelden de Delftse onderzoekers dat het hitte-effect in Den Haag niet sterker is dan in Rotterdam, maar wel fors is. Ruimtegebrek speelt een grote rol. De belangrijkste factoren zijn veel verharding, weinig vegetatie, weinig reflectie, weinig oppervlaktewater en het gebouwvolume. Dat zien we dus ook op de kaart terug.

Verschillen binnen de stadsgrenzen

Als je nog verder inzoomt op de kaart, zie je ook temperatuurverschillen binnen stedelijke centra. Verschillende lokale media gebruikten onze kaart om deze temperatuurverschillen inzichtelijk te maken. Zo liet het platform In de buurt zien wat de heetste én koelste plekken zijn van Enschede, Delft, Rotterdam en Woerden. Hoe meer woningen, gebouwen en asfalt er in een klein gebied zijn, des te warmer het wordt. Niet zo heel raar dus dat het in de buitenwijken van deze steden koeler is. Volgens onze kaart was het op de Oude Markt in Enschede maar liefst twee graden warmer dan in de buitenwijken. En ook hier maakt groen het verschil. Want de koelere plekken in hartje Enschede zijn plekken waar groenstroken met grote bomen zijn aangelegd.

Warmer in de stad

Volgens het KNMI was de afgelopen hittegolf extreem, ook in het huidige warmere klimaat. Wel stelt het KNMI op basis van waarnemingen dat de kans op zo’n hittegolf rond de 100 keer waarschijnlijker is geworden. Ook worden hittegolven in ons land steeds heter. Sinds 1900 zijn ze 1,5 tot 3 graden gestegen. Zonder maatregelen wordt het dus alleen maar warmer in de stad.

Hittestress kan een serieus gevaar vormen voor de gezondheid. Bij extreem hoge temperaturen is het lastiger om de hitte kwijt te raken door bloedvatverwijding en transpiratie. Hierdoor lopen ouderen, zwangere vrouwen, jonge kinderen en mensen met een zwakke gezondheid extra risico op gezondheidsklachten. Denk bijvoorbeeld aan warmte-uitslag, hittekrampen, hitte-uitputting en hitteberoerte. Mensen slapen vaak ook slechter tijdens warme nachten, en herstellen minder goed. Door de hogere concentraties ozon en fijnstof is ook de luchtkwaliteit slechter. Dit kan gevolgen hebben voor mensen die kampen met luchtwegenproblemen.

Ook dieren hebben last van hittestress in steden. Zo hebben vleermuizen het zwaar, omdat verblijf- en schuilplekken in spouwmuren te warm worden. De stijgende stedelijke temperatuur beïnvloedt zelfs de evolutie van slakkenhuisjes. Zo zijn slakken op warmere plekken gemiddeld lichter van kleur om beter tegen warmte en droogte te kunnen.

Wat te doen?

De Nederlandse steden zouden zich beter moeten voorbereiden op hittestress. Volgens onderzoekers van het KNMI en Wageningen U&R is bomen planten dé manier om dat te doen. Bomen geven schaduw, maar belangrijker, bieden verkoeling. Ze verdampen het water en voeren daarmee de hitte af. Dankzij hun diepe wortels kunnen bomen langer doorgaan met het verdampen van grondwater dan gras. Water in vijvers en kanalen biedt vooral overdag verkoeling. Maar ’s avonds houdt het water juist de warmte vast, waardoor het netto-effect niet zo groot is.

Daarnaast loont het wellicht om ook eens bij de zuiderburen te kijken. Die hebben immers al veel langer ervaring met omgaan met hitte. Zo kun je huizen zo bouwen dat de wind de warmte beter kan meevoeren, of kun je de daken van huizen lichte kleuren geven. Wit reflecteert namelijk warmte in plaats van deze te absorberen. 

Stedelijk hitte-eiland effect verticaal

Hoe hoog is het stedelijk hitte-eiland effect? Dat onderzochten onderzoekers van WUR samen met het Amsterdam Insitute for Metropolitan Solutions. Onder meer op de Dam deden zij metingen met weerballonnen. In september weten we meer. Dan presenteren zij hun resultaten. 

Woon jij op een stedelijk hitte-eiland?

Benieuwd naar het gemiddelde stedelijk hitte-eiland effect in jouw woonomgeving? Of ben je op zoek naar een nieuw huis in een koele omgeving? Kijk dan eens bij Check je plek.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Natuurlijk Kapitaal
Kaarten: Atlas Natuurlijk Kapitaal
Foto: fotoabonnement.nl