Dreigende droogte in Nederland: grondwaterstanden kelderen door droge lente

Zelfs als er regen valt duurt het dagen tot weken voordat het diep genoeg de bodem is ingezakt. Voor herstel van het grondwater is langdurige neerslag nodig.

Grondwaterstanden in vrije val

Waar in januari de grondwaterstanden nog normaal tot bovengemiddeld waren, is het grondwater inmiddels aan het dalen. Met name in het oosten en zuiden van Nederland gaat de daling van het grondwater opmerkelijk snel. Februari, maar vooral maart en begin april waren zeer droog. Ook de aanvoer via de grote rivieren blijft ver achter: Rijkswaterstaat meldde begin april een Rijn-afvoer van slechts 1150 kubieke meter per seconde. Dat is minder dan de helft van wat normaal is en de laagste afvoer in vijftig jaar voor deze periode. Volgens de Droogtemonitor van Rijkswaterstaat is de uitgangsituatie voor het droogteseizoen minder gunstig dan vorige jaren. De komende weken lijkt het droog te blijven in de stroomgebieden van de Rijn en Maas. De watervoorraden in Zwitserland zijn lager dan gebruikelijk. De (stuw)meren staan laag en er ligt weinig sneeuw in de Alpen.

Waarom is dit een probleem?

De gevolgen zijn breed voelbaar:

• Bodems drogen snel uit.
• Natuurgebieden kampen met droogtestress.
• Landbouwers moeten nu al beregenen, terwijl dit niet overal is toegestaan.
• Rivieren, sloten en vennen ontvangen minder water, wat leidt tot problemen voor flora en fauna.

Het grondwaterpeil speelt hierin een sleutelrol. Rivieren en grondwater zijn nauw met elkaar verbonden. Als rivierafvoer terugvalt, vult grondwater dit normaal op – maar bij lage grondwaterstanden valt ook deze buffer weg, wat leidt tot een kwetsbaar watersysteem.

Vooral het ondiepe grondwater, de bovenste meter, is van groot belang. Dit grondwater vervult functies die niet zomaar kunnen worden overgenomen door dieper grondwater of ander water. Het voedt natuurgebieden, houdt bodems vochtig en ondersteunt gewassen. Een daling kan zorgen voor droogte in kwetsbare natuur, lagere landbouwopbrengsten en minder aanvulling van oppervlaktewater. In droge periodes komt het grootste deel van oppervlaktewater zelfs uit het grondwater. Maar als dát daalt, valt deze bron weg, met extra druk op het watersysteem als gevolg. Ook neemt bij de kust het risico op verzilting toe, waarbij zout zeewater het zoete grondwater verdringt – funest voor landbouw en drinkwater.

Waterschappen grijpen in

In Noord-Brabant hebben meerdere waterschappen al vanaf 1 april 2025 onttrekkingsverboden ingesteld voor het gebruik van grondwater voor beregening. Ook zijn in verschillende gebieden verboden voor het onttrekken van oppervlaktewater van kracht, met als doel kwetsbare natuur te beschermen en verdere uitputting van de waterreserves te voorkomen.

Komt er regen, zijn we dan gered?

Helaas niet. Zelfs als er binnenkort neerslag valt, is het probleem niet meteen opgelost. Grondwater reageert traag op regenval en juist in zangronden, waar we nu de grootste problemen zien, gaat dat nog langzamer. Dat komt omdat regen in zandbodems weliswaar snel de bodem inzakt, maar vervolgens dagen tot weken nodig heeft om diep genoeg door te dringen naar het grondwater. Daarbij ligt het grondwater in deze gebieden van nature vaak al dieper, wat het herstel vertraagt.

Alleen langdurige, zachte regen kan de grondwaterreserves geleidelijk aanvullen. Een korte of een hevige bui helpt nauwelijks: het water stroomt dan weg via sloten en riolen, zonder dat het tijd krijgt goed in de bodem te trekken.

Daarnaast kampt Nederland al jaren met een structureel watertekort. Droge lentes komen steeds vaker voor, mede door klimaatverandering. De verdamping begint steeds vroeger in het jaar. Dat komt deels door hogere temperaturen en meer zonuren, waardoor er meer vocht verdampt uit de bodem en het oppervlaktewater. Daarnaast komt het groeiseizoen eerder op gang: planten gaan eerder groeien, nemen sneller water op en verdampen meer vocht. Sinds 1965 is de potentiële verdamping met twintig tot dertig procent gestegen (KNMI), wat de kans op voorjaarsdroogte vergroot en het droogteseizoen vervroegt.

Vergelijking met droogtejaar 2018

In 2018 kende Nederland een historisch droge zomer, na een eveneens droog voorjaar. De situatie van 2025 is qua uitgangspositie beter door het natte voorgaande jaar, maar de snelheid waarmee het neerslagtekort nu oploopt, baart zorgen. In sommige regio’s, zoals op de heuvelruggen in het midden, oosten en zuiden van het land zijn de grondwaterstanden nu al vergelijkbaar met mei- en juni-niveaus van eerdere jaren. Waterschappen nemen dit keer eerder maatregelen dan in 2018 – dat biedt hoop.

Wat kunnen we verwachten? 

Er zijn twee scenario's mogelijk:

• Scenario 1: zestig millimeter regen in mei (gemiddeld)
  Waterpeilen stabiliseren en de bovenlaag van de bodem herstelt tijdelijk. Op zandgronden blijft het effect op het grondwater beperkt; het helpt vooral aan de oppervlakte. Structurele tekorten blijven bestaan. De regen helpt, maar lost niet alles op.
• Scenario 2: Nog een maand droog
  Grondwaterstanden zakken snel verder. Verdamping loopt op tot hondervijftig millimeter per maand. Landbouw en natuur ondervinden directe schade. Nieuwe onttrekkingsverboden zijn waarschijnlijk, en drinkwaterbedrijven worden extra waakzaam.

Conclusie

Een enkele regenbui biedt geen oplossing. De bovenste meters grondwater zijn essentieel voor natuur, gewassen, bodems en rivieren. Een daling ervan tijdens droogte kan grote gevolgen hebben, vooral als het systeem zich niet snel genoeg herstelt. Voor herstel van het grondwater is langdurige neerslag nodig, bij voorkeur in de herfst en de winter. Waterschappen werken aan oplossingen zoals water vasthouden in natuurgebieden, slim landgebruik en kunstmatige aanvulling van grondwater. Hoewel regen welkom is, biedt het geen garantie voor langdurige oplossingen. Structurele droogtebestrijding vereist een visie op de lange termijn – zeker in een veranderend klimaat.

Tekst: Inge de Graaf en Samuel Sutanto, Wageningen University & Research
Foto: Tiemen Slingerland, Flickr (leadfoto: water bij Lemele, beeld ter illustratie); Marja Savonije, Flickr