De groene longen van de Veluwe liggen op de noordoostflank

Op de noordoostflank van de Veluwe is iets geks aan de hand. Hier ligt van oorsprong een groot aantal venen, balancerend op het randje van de hoge, droge Veluwe. Hoe komt het hier, zo hoog in het landschap, zo nat en rijk? En wat kunnen we doen om de gehele Veluwe (weer) vitaler te krijgen? Om de juiste maatregelen te kunnen nemen, is het noodzakelijk om te begrijpen hoe een gebied is ontstaan en zich door te tijd heeft ontwikkeld. Een pleidooi voor een landschapsecologische systeemanalyse (LESA), waarbij maatwerk per gebied essentieel is.

Het landschap: een verhaal in beweging

Het landschap is niet statisch. Dat wat we nu buiten zien, is eerder een bladzijde uit een dik boek. In de hoofdrol van dat boek: schuivend landijs duizenden jaren geleden, grondwaterstromen en kwel, planten die van natte voeten houden of juist van droge, klei, zand, veen, mensen die al in de prehistorie grote akkers aanlegden, vanaf de middeleeuwen meanderende beken rechttrokken en hun huizen bouwden, zelfs op daarvoor onbewoonbare grond. Als je het platslaat, zijn het de aarde (bodem en water), de natuur (planten en dieren) en de mens (archeologie en cultuurhistorie) die dat verhaal schrijven. Daarbij volgt het één niet altijd uit het ander, maar zijn de drie in wisselwerking met elkaar. Als een samenspel in een driehoek. 

Een omvangrijk en complex systeem vormt het landschap. Hoe krijg je dat scherp in beeld? Om in de boekenmetafoor te blijven: je kunt een aardige gok doen naar de essentie van het verhaal als je om de tien pagina’s een bladzijde aan een grondige studie onderwerpt. Maar grote kans dat je net die belangrijke plotwending mist.

Maatwerk met specialisten

Een meer mens-inclusieve benadering van de landschapsecologische systeemanalyse, gecombineerd met een landschapsbiografische benadering, biedt inzicht. Een grondige studie van de driehoek van het landschap die altijd om maatwerk vraagt. Je moet namelijk ontdekken waar je zoeken moet, waar de doorslaggevende plotwendingen geschreven staan. We beginnen altijd achter het bureau, pakken bestaande gegevens over de bodem, hoogte, hydrologie en historische kaarten erbij. We lezen op die manier eerst oppervlakkig het landschap: waar zit de variatie, welke vragen moeten we onszelf stellen en welke gegevens hebben we daarvoor nodig? Zijn die aanvullende gegevens eenmaal buiten verzameld en geanalyseerd, dan zoeken we verder om de patronen die we vinden, te kunnen verklaren. Zo ontdekken we stap voor stap wat sturend is. En dat is alsnog een complexe aangelegenheid. Voor specialistische zaken zoals pollenonderzoek, dateringsonderzoek, grondradar (geofysisch onderzoek) of hydrologische berekeningen werken de Bosgroepen veel samen met specifieke onderzoeksbureaus en universiteiten.

Wens om biodiversiteit op noordoostflank Veluwe te verhogen

Terug naar de noordoostflank van de Veluwe, waar Geldersch Landschap & Kasteelen de biodiversiteit in hun terreinen wil verhogen. In deze natte terreinen wordt nu verschralingsbeheer gevoerd, maar dat zet nog niet echt zoden aan de dijk. Met een LESA probeerden de landschapsecologen van Bosgroep Midden Nederland het verhaal vast te leggen. Een verhaal dat op de Veluwe begint. Een verhaal over oasen van mineralen, potentiële watersponzen door kleischotten en een diep gelegen kleibasis. Hier valt regenwater dat hoog in de bodem zakt en dan ergens naartoe moet. De langgerekte smeltwaterdalen binnen de terreinen van Geldersch Landschap & Kasteelen zijn plekken waar het grondwater uittreedt. De grondwaterstand is in de winter én zomer hoog, terwijl de gebieden best hoog in het landschap liggen.

Nattigheid door klei van allerlei herkomst

Verschillende factoren spelen een belangrijke rol bij de natte omstandigheden: kleischotten door verstuwing van de Veluwe door het landijs, klei in de diepe ondergrond toen Nederland nog een zee was, en klei vanuit zeer oude rivierafzettingen onder de IJssel. Ze zorgen er gezamenlijk voor dat grondwater niet verder in de ondergrond en richting het oosten kan wegstromen en daardoor halverwege de stuwwal omhoog wordt geduwd. Tegenwoordig wordt dat water afgevoerd door de vele watergangen die mensen in de loop van de tijd hebben aangelegd. Van het veen is weinig meer te zien, doordat het grotendeels is afgegraven. Het restveen is verdroogd, op plekken begraven met zand, en bemest.

Robuust hoofdstuk voor de toekomst

Als je weet waar het landschap vandaan komt, krijg je ook beter zicht op waar het verhaal naartoe zou kunnen bewegen. Dus wat nu? In de slootkanten binnen het gebied van Geldersch Landschap & Kasteelen geven kwelsoorten als holpijp en dotterbloem aan welke ongekende mogelijkheden hier liggen. Nog altijd is de grondwaterdruk hoog. Dat biedt herstelkansen voor de verzwakte Veluwe als geheel. Op de Veluwe zijn er grote problemen met bodemverzuring en is de invloed van stikstof heel groot.

Water laten stromen

Doorstroomvenen zijn venen die ontstaan door continue afstroming/doorstroming van grondwater. Doorstroomvenen bieden niet alleen kansen voor natuur, maar zijn ook nodig om water vast te houden tijdens neerslagpieken of droge perioden. Het gaat bovendien de bodemverzuring tegen, omdat de mineralen in het grondwater de zuurlast en zelfs de voedselrijkdom neutraliseren. Sloten moeten daarvoor gedempt worden en het opgebrachte zand afgegraven, op zo’n manier dat het water voortdurend kan blijven stromen. Het deels herstelde Wisselse Veen geeft al aan wat de herstelbaarheid is: in de twintig jaar na de hydrologische maatregelen is hier alweer twintig centimeter veen gegroeid.

Groeiend veen is potentiële biodiversiteitshotspot

Het nieuwe verhaal van de Veluwe is er misschien wel een met groeiend veen op de terreinen van Geldersch Landschap & Kasteelen. Een biodiversiteitshotspot in het verder droge landschap van de Veluwe. Groeiend veen legt bovendien CO₂ vast. Zo kunnen we voor de Oost-Veluwse venen een (klimaat)robuust hoofdstuk schrijven.

Meer informatie

• De rapporten van de LESA's voor de vier deelgebieden (Tongerense veen, Pollense veen, Nijmolense beek, Smallertse beek) zijn te downloaden via de website van de Bosgroepen.

Tekst: Bosgroepen
Beeld: Harm Smeenge, Bosgroepen
Kaartjes: Ariët Kieskamp & Google Earth