Herstel van zeldzaam blauwgrasland op de Veluwe

De Leemputten (gemeente Ermelo) en het Verbrande Bos (Geldersch Landschap & Kasteelen) zijn twee aangrenzende natuurgebieden op de Noordwest-Veluwe. Naast blauwgrasland komen er nog zes Natura 2000-habitattypen voor, waaronder hoogveen en vochtige heide. Blauwgrasland is een bijzonder soortenrijke plantengemeenschap van schraal, nat grasland. Dit soortenrijke grasland komt voor op voedselarme, gebufferde standplaatsen. De naam duidt op de kleur van soorten die veel in deze graslanden voorkomen.

Een bijzondere bodem

In de bodem bevindt zich een dik kleipakket dat we het Laagpakket van Uitdam noemen. Het is ontstaan door terugtrekkend landijs in het Saalien. Dit laagpakket ligt over het algemeen vrij diep, tientallen meters onder maaiveld. Wat de Leemputten en het Verbrande Bos zo bijzonder maakt, is dat de ‘Uitdamklei’ hier erg ondiep zit, tot enkele meters. Die ondiepe klei zorgt ervoor dat grondwater in de Leemputten en het Verbrande Bos aan het maaiveld wil komen. Daarbij is de Uitdamklei rijk aan mineralen, waardoor het grondwater wordt gebufferd. Het gebufferde grondwater zorgt ervoor dat er bijzondere vegetaties voorkomen, zoals blauwgrasland en zwak gebufferde vennen.

Historie: kleiwinning en een bosbrand

Op de plek die ‘De Leemputten’ heet, werd vroeger leem (klei) gewonnen. Op plekken waar klei tijdelijk werd opgeslagen, en op de vervoerspaden, bleven dunne laagjes klei achter. Op van nature armere milieus zijn dus eigenlijk onbedoeld rijke groeiplaatsen gecreëerd. Hierdoor kunnen er rijke vegetaties groeien. Niet alle putten zijn gebruikt voor de winning van klei. De hoger gelegen putten liggen op slecht doorlatende verkitte organische lagen, waardoor zich hier veen heeft gevormd. Waarschijnlijk is hier vroeger turf gewonnen.

Het naastgelegen Verbrande Bos werd ooit aangeplant met naaldbos en daarvoor ook ontwaterd. De naaldbossen bleken echter gevoelig voor brand: rond 1890 en 1940 vatte het bos vlam, gebeurtenissen waaraan dit gebied haar naam te danken heeft. Eind vorige eeuw besloot men het hele gebied opnieuw in te richten.

Orchideeën, knollathyrus en beenbreek

Er zijn in totaal zeven Natura 2000-habitattypen aangewezen in de Leemputten en het Verbrande Bos. Basenrijke vegetaties en planten komen vooral in het noorden van de Leemputten voor, door de toenmalige klei-werkzaamheden. Hier komen bijzondere soorten voor van heischraal grasland en blauwgrasland. De slenk, die in de Leemputten begint, loopt een heel eind door in het Verbrande Bos. Daar wordt de zeldzame orchideeënrijke natte heide in de slenk afgewisseld met (kwelrijke) pioniervegetaties. De grote variatie aan standplaatsen maakt dat er zowel zure, voedselarme soorten voorkomen – zoals kleine zonnedauw en diverse veenmossen – alswel kalkrijke soorten zoals parnassia, geelhartje, vlozegge, blonde zegge en stijve ogentroost. Sporadisch vonden we plekken met addertong en de zeer bijzondere knollathyrus en driedistel.

Achteruitgang van soorten onderzocht

Doordat ecologisch adviesbureau Natuurbalans-Limes Divergens in tussen 1998 en 2010 en in 2022 vegetatie-opnamen maakte in de Leemputten, hebben we informatie over de ontwikkeling van de vegetatie. Deze data laten een achteruitgang van meerdere bedreigde soorten zien, waarbij verzuring waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak is.

Vooral het Verbrande Bos, dat geheel afhankelijk is van het zwakgebufferde grondwater (omdat hier geen basenrijke klei gemorst is), is gevoelig voor verzuring. De gemorste klei in de Leemputten blijkt gelukkig behoorlijk goed bestand tegen verzuring. Maar desondanks zullen stikstof en verdroging hier bijdragen aan een versnelde uitloging van de klei. De droge zomers van 2018, 2019 en 2020 hebben de vegetatie, die ook al stikstofgevoelig is, geen goed gedaan. Daarnaast biedt graasdruk en de aanwezigheid van edelherten een extra uitdaging. Wanneer het gebied in de zomer droog valt, kunnen herten de bodem nog weleens vertrappen, wat ten kost gaat van de kwaliteit van de habitattypen.

Van hydrologische maatregelen tot herstel van reliëf

In 2022 stelde Bosgroep Midden Nederland een landschapsecologische systeemanalyse (LESA) op voor het gebied, geholpen door onderzoekcentrum B-WARE. Dit onderzoek resulteerde in een knelpuntenanalyse en een maatregelenplan. Geldersch Landschap & Kasteelen vertaalde vervolgens dat maatregelenadvies van de Bosgroep naar een uitvoeringsplan, in samenwerking met gemeente Ermelo (eigenaar Leemputten), Lans Advies en aannemer Hofmeijer. De uitvoering is in 2024 gestart en wordt in het voorjaar van 2025 afgerond. De Bosgroep droeg bij aan de begeleiding van de uitvoering door aannemer Hofmeijer.

In de Leemputten en het Verbrande Bos bestaat naast een natuurlijk systeem ook een ‘artificieel’ systeem, dat puur en alleen is ontstaan door de vroegere kleiwinning. Bij het opstellen van herstelmaatregelen is uitgegaan van zowel behoud, verbetering als vergroting van de vegetaties van beide systemen. Hydrologische maatregelen bestonden uit het dempen van ontwateringen, het uitdunnen van het naaldbos rondom het gebied (om verdamping te verminderen) en het herstellen van het reliëf. Dat laatste speelt vooral in het Verbrande Bos, waar doorgegraven ruggen en aangelegde wallen het lokale hydrologische systeem negatief beïnvloeden.

In de Leemputten worden plaatselijk bufferende stoffen aangebracht om de uitgeloogde bodem weer rijker te maken. Het uiteindelijke doel van alle maatregelen samen is dat de natte natuur zich kan herstellen én uitbreiden. Dankzij de regelmatige monitoring kunnen we gelukkig een goed beeld krijgen van de ontwikkelingen.

Dit project is een herstelmaatregel uit het Natura 2000-beheerplan Veluwe met financiering vanuit de Europese Unie. 

Tekst: Bosgroepen
Beeld: Bosgroepen (leadfoto: De put rechts op de foto is vermoedelijk het gevolg van het winnen van moerige plaggen, links door het winnen van klei. In het veld is het verschil in hoogte van de waterspiegel in deze twee dicht bij elkaar liggende putten opvallend. Ook de vegetatie is wezenlijk verschillend: zure vegetaties rechts, basenminnende vegetaties links); Patrick Smits, Geldersch Landschap & Kasteelen; Tim Termaat