Beter beeld van kalkgraslandverbetering in het Geuldal

Het Geuldal is met een oppervlakte van bijna 2.500 hectare een van de omvangrijkste Natura2000-gebieden in ons land. Het gebied wordt gekenmerkt door grote hoogteverschillen en is mede daardoor bijzonder gradiëntrijk. In het dal bevinden zich voedselrijke en natte tot vochtige gronden met een afwisseling van hooilanden en bosgemeenschappen. De hoger gelegen, droge hellingen bestaan uit een voedselarme en kalkarme bovenste helft en een wat voedselrijkere onderste helft, waarbij kalkgesteente soms naar de oppervlakte komt. Het natuurgebied bestaat onder andere uit orchideeënrijke hellingbossen, kalkgraslanden, heischrale graslanden en begroeiingen op rotsranden.

Voedselarm en soortenrijk

Kalkgraslanden zijn droge, voedselarme graslanden op een kalkrijke, basische bodem. Het grondwater zit erg diep en speelt voor de plantengroei geen rol. Kalkgraslanden worden gekenmerkt door een schrale en lage plantengroei en een uitzonderlijk grote soortenrijkdom. Ze zijn ook bekend van hun zeldzame soorten. Vele orchideeën en gentianen komen enkel in dit biotoop voor. Kalkgraslanden trekken door hun bloemenrijkdom bijzonder veel insecten aan. Vooral dagvlinders zoals blauwtjes, parelmoervlinders en zandoogjes, maar ook kevers en sprinkhanen. En die trekken weer predatoren aan zoals spinnen, vlinderhaften, kleine zoogdieren en reptielen.

Verrijking van natuur door verschraling

Provincie Limburg ondersteunt nu projecten die de kalkgraslanden en kalkmoerassen weer herstellen. Projectleider Nathalie Obrusnik vertelt meer over de maatregelen per projectgebied. “Natuurlijke graslanden, zoals kalkgraslanden, worden door fosfaat en stikstof te voedselrijk. Planten die er voorkomen, houden juist van arme grond. Ze verdwijnen daardoor uit ons landschap. En daarmee ook dieren die van nature in Limburg thuishoren. Dat willen we voorkomen. Daarom halen we het teveel aan voedingstoffen weg. Dat noemen we verschralen. Dit kan door het gras te maaien en op te ruimen, of door begrazing door bijvoorbeeld schapen. Deze manieren van verschralen duren lang. Een andere manier van verschralen is het afgraven van de bovenlaag met te veel voedingstoffen. Hiermee kunnen we in bijzondere situaties natuur die uniek is voor Limburg op korte termijn herstellen. Dit gebeurt meestal met een graafmachine en dit noemen we plaggen. Het afgraven maakt de bodem direct armer en de Limburgse natuur rijker. De natuur krijgt hiermee de kans om zich te herstellen. Planten en dieren die in Limburg thuishoren, komen weer terug.”

Plaggen op de Vrakelberg

Ook op De Vrakelberg in het Geuldal zijn plagwerkzaamheden uitgevoerd. Op het terrein van een particulier lid van Bosgroep Zuid Nederland zijn inmiddels verschillende maatregelen uitgevoerd. Nathalie licht ze toe: “We hebben hier maar ongeveer tien centimeter geplagd en je ziet de kalkstenen letterlijk al aan het oppervlak komen. En wat lager komt ook de kleefaarde aan het oppervlak. Dat is heel uniek dat dat gebeurt. Als we nog iets naar beneden gaan zie je weer kalk, maar dan iets voedselrijker. Deze gradiëntwisseling gaat straks voor veel plantendiversiteit zorgen.”

“Als we de helling verder afgaan, komen we bij de graft. Deze knik in de helling hebben we gefaseerd aangepakt. We zetten dus niet ineens alles af, maar steeds de helft. Zo blijven er ook stukken staan met begroeiing, bijvoorbeeld als schuilplek of voedselbron voor de vogels en andere dieren. Een typische graft bestaat uit enkele hoge bomen en voornamelijk struweel en struikvormers die in evenwicht zijn met elkaar. Gaan we naar boven, boven het deel dat geplagd is, dan hebben we een rand met bomen. Zoals een oudere eik die we weer vrijgezet hebben, waardoor die weer mooi in de breedte kan gaan groeien. Wat verder naar rechts hebben we twee dode bomen heel bewust laten staan. Dat hout kan nu mooi langzaam afbrokkelen. Dat trekt insecten en vogels aan en dat is weer ideaal voor de biodiversiteit.”

Afgeschermd kalkmoeras bij Cartils

Kalkgrasland mag dan nog maar weinig voorkomen, kalkmoeras is nóg zeldzamer. In Zuid-Limburg zijn nu nog maar enkele snippers kalkmoeras. Bij kasteelhoeve Cartils in het Geuldal ligt een locatie waar heel veel kalkrijk water aan de oppervlakte komt en zo een kalkmoeras wordt gevormd. Dit is ook een bijzonder leefgebied voor allerlei planten en dieren. In het verleden zijn er bij dit moeras al veel herstelmaatregelen getroffen. De afgelopen tien jaar is het al hersteld: van grasland waar koeien op graasden naar een vrij goed functionerend kalkmoeras waarin ook al zeldzame soorten zoals de gele zegge terug zijn gekomen. Dankzij de aanvullende herstelmaatregelen kan het gebied zich verder ontwikkelen.

Nathalie: “De familie van Kasteelhoeve Cartils heeft een groot hart voor de natuur en wilde graag meer natuurontwikkelingen realiseren. Vanuit Bosgroep Zuid Nederland helpen we hen hierbij. Zo hebben we houtige opslag verwijderd, twee oude plagseldepots verwijderd en kleinschalig geplagd zodat er nog meer ruimte komt voor kalkmoeras. Het moeras zelf is nu afgesloten voor publiek, maar vanaf het pad naast het kalkgrasland kunnen bezoekers het nog wel van een afstandje bewonderen. Omdat het pad nu zo nat is geworden dat het in delen van het jaar niet of slecht begaanbaar is, gaan we hier in 2025 nog wel een vlonderpad aanleggen waar het water onderdoor kan.”

Afschrapen en maaisel strooien op de Gulperberg

Ook de Gulperberg (eigendom van Gemeente Gulpen-Wittem) valt grotendeels in het Geuldal Natura2000-gebied. Een groot deel van het grasland op de Gulperberg is zich al goed aan het ontwikkelen naar een soortenrijk kalkgrasland en heischraal grasland. Enkele delen van het grasland bleven echter achter in ontwikkeling en daarom heeft Bosgroep Zuid Nederland daar ook een natuurherstelproject uitgevoerd.

Nathalie: “Een deel van de Gulperberg is al heel bloemrijk. Dat is het onderste deel en daar hebben we dan ook niet geplagd. Het bovenste stuk van de Gulperberg was nog wel erg ruig en dat hebben we nu geplagd tot tien centimeter diepte. Ook hier komt de kalk nu weer vrij hoog aan het oppervlak. Om de vegetatie een boost te geven hebben we op het bovenste stuk ook meteen maaisel van bestaand kalkgrasland gestrooid. Hier zitten zaden van veel kalkgraslandplanten in, die het herstelde grasland kunnen begroeien. Zo hebben we kans dat hier al dit voorjaar nieuwe soorten opkomen. Het vervolgbeheer nu is schapenbegrazing en we lassen ook nog een extra maaironde in, zodat het gebied goed schraal blijft.

Meer informatie

• Lees meer over kalkgraslanden in dit artikel over de Keverberg.
• Bosgroep Zuid Nederland is met veel meer natuurherstelprojecten bezig in en met Provincie Limburg, zoals in het Polferbos.
• Van dit interview met Nathalie Obrusnik is ook een serie video's gemaakt.
• Op dit moment (februari 2024) is Bosgroep Zuid Nederland op zoek naar nieuwe collega's voor het regioteam in Limburg: Vacature Projectleider en vacature Projectmedewerker.

Tekst: Nathalie Obrusnik, Bosgroep Zuid Nederland en Marrie Hoedelmans, Bosgroepen
Foto’s: Nathalie Obrusnik en Marrie Hoedelmans