Plant & insect: beemdkroon

Ooit waren zonnige rivierdijken, kalkrijke bermen, löss-graslanden en dergelijke de favoriete biotoop voor de beemdkroon. Bemesting drong deze eens vrij gewone plant terug. Maar nu beemdkroon regelmatig met bloemenmengsels wordt ingezaaid en veel bermen bloem- en insectvriendelijker beheerd worden, zie je hem weer vaker. Beemdkroon (Knautia arvensis) hoort zoals gezegd tot de kamperfoeliefamilie. Op het eerste gezicht lijkt het een composiet, net als paardenbloem en madeliefje. Maar bij beemdkroon staan de bloemen niet direct op de bloembodem, ze staan op een steeltje.

Plant & insect

Het jaarthema van de botanische tuinen is Plant & insect. Dan zit je goed bij de beemdkroon: de bloemen bieden stuifmeel en veel nectar, en worden door een lange lijst aan insecten bezocht. De knautiabij kiest vrijwel exclusief voor deze plant. Maar er zijn veel meer bezoekers: van argusvlinder tot koninginnenpage, van knautiawespbij tot harkwesp. Op Waarneming.nl vind je een indrukwekkende gastenlijst. Ook aan de zaadverspreiding komen insecten te pas: de zaden hebben een mierenbroodje, waardoor mieren ze verslepen.

Roze hoofdjes geuren

"De bloemen langs de rand van een hoofdje hebben langere naar buiten gerichte lobben, waardoor het hoofdje meer opvalt voor bezoekende insecten", schrijven Arjen Neve & Raymond van der Ham in Bijenplanten: nectar en stuifmeel voor honingbijen (pdf: 54,5 MB). "De kleur van de bloemkroon varieert van roze tot lichtlila. Lila hoofdjes hebben een zwakke maar heerlijke geur; de roze hoofdjes geuren weinig. De bloemen zijn proterandrisch. De vier meeldraden, die aanvankelijk opgerold in de pas geopende bloem liggen, komen achtereenvolgens tot ontwikkeling en steken na strekking de helmknoppen ver buiten de bloemkroon. Nadat het stuifmeel is vrijgekomen vallen de helmknoppen af en verwelken de helmdraden. De stamper is intussen langer geworden en steekt de stempels ook ver buiten de kroon."

Mooi geobserveerd en hopelijk aanleiding om de bloemen zelf ook rustig te bekijken, dat kan nog tot in de herfst. Als je de beemdkroon zo gauw niet in het wild weet te staan, neem dan een kijkje bij de Heemtuin Leiderdorp, Thijsse's Hof in Bloemendaal of een van de botanische tuinen.

Plant & mens

Plant & mens is in 2025 het jaarthema van de botanische tuinen. Vroeger had de beemdkroon als wetenschappelijke naam Scabiosa arvensis. Scabies betekent schurft, dat zou door de plant genezen kunnen worden. ‘Akker schurftkruid’, noemt de Flora Batava de plant. De bron van die verwachte geneeskracht hebben we niet terug kunnen vinden. "Het uitgeperste sap wordt uitwendig tegen de Schurft en sommige Huidkwalen aangeprezen, waartoe mogelyk de naam, meer dan de krachten der Plant het zyne toebrengt", staat al in de Flora Batava.

Maar het kan nog verwonderlijker. Ooit moet iemand geprobeerd hebben wat het effect van tabaksrook op de bloem was, met als resultaat: de bloem verschiet van blauw naar felgroen. ‘Tabaksbloem’ is zelfs een van de volksnamen van beemdkroon.

Karel Knip schreef er in 2020 over in de NRC: "Knautia kent een foefje dat al eeuwen geleden werd beschreven maar dat tot op heden nooit een goede duiding kreeg. Blaas je tabaksrook over de rozelila bloempjes dan verkleuren die naar heldergroen. Het kan snel gaan of twee minuten duren, maar ze doen het. Of beter gezegd: ze deden het want de laatste jaren lukt het niet meer. De chef AW wilde er onlangs in Limburg nog eens aardig mee voor de dag komen, hij blies rook van halfzware Samson over de bloempjes, maar ze gaven geen sjoege. Een bevriende visserijbioloog in het rivierengebied die zijn kweekknautia op verzoek in de rook van pijptabak zette zag ook niets bijzonders meer gebeuren. Vijfentwintig jaar geleden kon een tuiltje kweekknautia, zojuist aan een kraamvrouw overhandigd, nog met één ademstoot worden ontkleurd. Met rook van een Balmoral-corona. Wat er sindsdien veranderde weet niemand." Er volgt nog een heel betoog over hoe dat zit, compleet met experiment, maar om dat te lezen moet je NRC-abonnee zijn.

Wonderlijk, hoe komt iemand op het idee zoiets te proberen. Weet je er meer van waarom mensen rook over de bloemen bliezen, laat het ons weten! Hoe dan ook niet zelf proberen: jammer van de bloem en van je gezondheid, de hedendaagse rook is dus niet geschikt. Kijk maar liever naar de bezoekende insecten, en geniet van de oranjerode stuifmeelklompjes waar de bijen mee naar huis gaan.

Meer informatie

• Mooie plaat van beemdkroon in de Flora Batava.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Jan Jansen (leadfoto: groot koolwitje op beemdkroon in Hortus Nijmegen); Adri Mulder; Hanneke Jelles