Plant & insect: madeliefjes en andere composieten

Vorig jaar werd het madeliefje door het Nederlandse publiek tot nationale bloem verkozen na een spannende race. Aan de start waren veertig inheemse planten geselecteerd door een team van plantenkenners. Tenslotte streden vijf planten om de titel waarna het madeliefje won. Vervolgens was het een poosje stil. Botanisch kunstenaar Esmée Winkel werkte namelijk aan een titanenklus: een aquarel vol madeliefjes. Het resultaat is momenteel te bewonderen in Paleis Het Loo, op de tentoonstelling BLOOM.

Een collectiebordje

Bestuurslid Hans Homburg van de Nederlandse Vereniging van Botanisch Kunstenaars gooide een balletje op bij de botanische tuinen: hoe mooi zou het zijn als het madeliefje een collectiebordje kreeg? Dat is positief ontvangen en de eerste tuinen hebben inmiddels zo'n bordje staan bij één van hun vele madeliefjes.

"De plantencollectie is de kurk waarop elke botanische tuin drijft. Alle overige activiteiten zijn hier direct of indirect op gebaseerd", schrijven de auteurs van Collectiebeheer voor botanische tuinen, theorie en praktijk: Een handboek voor collectiebeheer van basaal tot wetenschappelijk niveau.

"Het goed documenteren van plantencollecties is wellicht het meest typerende aspect van een botanische tuin en het meest basale deel van collectiebeheer. Dit onderscheidt een botanische tuin van een park of een andersoortig instituut dat iets met planten doet. Bij kwekerijen en tuincentra spreken we in plaats van plantencollectie eerder van ‘sortiment’ of ‘plantensortiment’, bedoeld om te verkopen, niet om te behouden of beheren", vervolgen auteurs Bert van den Wollenberg en Hans Persoon. "Naast de documentatie hoort bij collectiebeheer vooral ook het zorgdragen voor een juiste benaming en het geschikt maken van de collectie voor afgeleide doelen, zoals educatie, natuurbescherming, onderwijs en onderzoek. Het gegeven dat het om een levende collectie gaat, plaatst de botanische tuin (samen met bijvoorbeeld aquaria en dierentuinen) in een aparte museumcategorie die een geheel eigen vorm van collectiebeheer vraagt." Als je dat weet is het toch een hele eer, zo'n collectiebordje.

Speur en geniet

Speur bij je volgende bezoek aan een botanische tuin dus naar een madeliefje met een bordje. En geniet intussen van alle madeliefjes op je pad die het zonder bordje ook prima doen. Als stoepplantje tussen de tegels, de bloemhoofdjes gesloten op een donkere dag, maar stralend in het gazon als de zon schijnt. In dat laatste geval, pluk er eentje en laat een medewandelaar — liefst een kind — eens zien dat het bloemhoofdje een hartje met veel buisbloemetjes bevat.

Speur ook naar meer bloemen uit dezelfde composietenfamilie. Daarvan groeien er heel wat op en bij de stoep, maar de top veertig van de verkiezing van de nationale bloem telde er verrassend weinig. De paardenbloem, die bij de verkiezing ook de top vijf haalde, is er één. De blauwe zeedistel lijkt uit dezelfde familie te komen, maar hoort bij de schermbloemen. Alleen de Spaanse ruiter op de lijst van veertig kandidaten is echt een composiet. De distel met deze mooie naam was kansloos bij de verkiezing, vermoedelijk omdat hij niet bepaald algemeen is. Had de distelvlinder mee mogen stemmen, dan was de Spaanse ruiter wellicht hoger geëindigd.

Systeem

In sommige botanische tuinen wordt de evolutie in de plantenwereld uitgelegd met behulp van een 'systeemtuin': de planten worden hier gepresenteerd in de volgorde waarin ze zijn ontstaan. 

De composietenfamilie komt verrassend laat op het toneel en staat dus achteraan in de systeemtuinen. Het is de grootste plantenfamilie, met ruim 1.600 geslachten en bijna 25.000 soorten van struiken en kruiden, en enkele bomen en klimmers. De naam is afgeleid van de bloeiwijze, het hoofdje, dat is samengesteld uit gereduceerde bloemen. Er zijn twee bloemtypen. De buisbloemen hebben een rondom vergroeide, regelmatige kroonbuis met aan de top vier of vijf tanden, de lintbloemen hebben een tweezijdig symmetrische kroon met aan één kant een lintvormige, drie- tot vijftandige plaat. Een paardenbloem heeft alleen lintbloemen, de Spaanse ruiter alleen buisbloemen en het madeliefje heeft ze allebei: witte lintbloemen rondom en gele buisbloemen in het hartje.

Meer informatie 

• Plant & insect is het jaarthema van 2024 voor de botanische tuinen. Op madeliefjes kun je honingbijen, gehoornde en rosse metselbijen, maskerbijen, en akker-, steen-, tuin-, en aardhommels tegenkomen.
• Heb je een madeliefje met collectiebordje gespot in een botanische tuin? Stuur je foto voor 1 juli 2024 naar educatie@hortus.leidenuniv.nl en maak kans op een mooi groen prijsje.
• Kijk op Botanischetuinen.nl om te zien wat er zoal te doen is. Ga bijvoorbeeld op stadsnatuursafari met stoepplantjesconsulent André, of maak het nieuwe wandelrondje in de Leidse Hortus en bewonder de net aangelegde Mediterrane Tuin.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Hanneke Jelles; Hans Jelles; Jan van Oort; Jan Meijvogel