Plant & insect: krabbenscheer

In mijn jonge jaren vond ik het volstrekt normaal om in de uiterwaarden van de IJssel een kolonie zwarte sterns te passeren. De vogels kwamen elk voorjaar op hun vaste plek terug. Misschien nog steeds, dan is mijn vaste kolonie één van de rode blokjes op de kaart van Waarneming.nl. We kwamen niet dicht bij de kolonie om ze niet te verstoren, maar goede kans dat de nesten op krabbenscheer gemaakt waren. Een plant die net als de zwarte sterns in de winter verdwijnt. De vogel naar Afrika, de plant onder water.

Gasten

Plant & insect is in 2024 het jaarthema van de botanische tuinen. Krabbenscheer (Stratiotes aloides) heeft vele gasten. De krabbenscheermot (Parapoynx stratiotata) kan niet zonder krabbenscheer, net als de groene glazenmaker (Aeshna viridis). De grote gerande oeverspin (Dolomedes plantarius) — oké, dat is geen insect, het lantaarntje (Ischnura elegans), de bruine glazenmaker (Aeshna grandis) en de vroege glazenmaker (Aeshna isoceles) voelen zich thuis waar veel krabbenscheer groeit.

Omgekeerde groene krab

De wonderlijke leefwijze van de plant zal vast de reden geweest zijn om hem te nomineren bij de verkiezing voor de Nationale Bloem. 'Men vergelijkt mij met een krabbenschaar', luidde de wervende tekst. 'En ik heb misschien wel wat weg van een omgekeerde groene krab. Met je rubberboot zou ik niet te dicht in de buurt komen. Maar deze palissade van bladpunten maakt mij tot uitstekende nestelplaats voor vogels. Daarnaast sta ik net als jullie te boek als formidabele landmaker. Ik vorm dichte matten en samen met andere planten zorg ik voor verlanding en vorming van laagveen. Stem op mij, of scheer je weg!'

Waterkaarde

Stef van Walsum van Floron schrijft in de heruitgave van de Flora Batava: "Wie in een veengebied is opgegroeid, zal bekend zijn met krabbenscheer. Het is een onmiskenbare, oer-Hollandse plant. Ze vormt een rozet van talrijke langwerpige, getande bladeren met op elke bladrandtand een stekel. Vanaf half mei ontwikkelen zich één of enkele bloemen, die met hun drie witte kroonbladen veel gelijkenis vertonen met familielid kikkerbeet." Waterkaardefamilie heet de familie, mooie naam.

Gas

Krabbenscheer heeft een bijzondere leefwijze. De langwerpige, stekelige bladeren staan op een rozet op een kort stammetje. In de winter zakken de planten naar de bodem. Wordt het lente, dan vormt zich nieuw blad. Die jonge bladeren bevatten met gas gevulde cellen, waardoor de plant weer omhoog komt. Eenmaal boven water verschijnen de bloemen. Je hebt nog tot en met juli de tijd om ernaar te speuren, daarna is het met de bloei weer gedaan. Krabbenscheer is tweehuizig. De plant vermeerdert zich door zaad maar vooral ook door winterknoppen en uitlopers.

Schaarser

Krabbenscheer gaat achteruit. Het ondiepe, matig voedselrijke water waar krabbenscheer van houdt, wordt schaarser. Maar zeldzaam is de plant nog niet, tenminste in de veengebieden van West- en Noord-Nederland, in noordelijk Noord-Brabant, en in het Gelderse rivierengebied. Hij houdt van zonnige plekken. Je kunt krabbenscheer bijvoorbeeld goed bewonderen in Arboretum Oudenbosch, waar het beheer zorgvuldig op de wensen van de plant is afgestemd.

Helder

Krabbenscheer legt voedingsstoffen in het water vast en maakt het water daarmee voedselarmer. Omdat de de dikke, drijvende matten het water van de wind afschermen, heeft die minder vat op de bodem: nog een reden waarom krabbenscheer voor helder water zorgt. Op de matten kunnen andere planten ontkiemen en allerlei dieren vinden in de drijftillen voedsel en een schuilplaats. Zou je krabbenscheer z'n gang laten gaan, verlandt het water en vormt zich veen.

Jaarthema

Plant en mens is in 2025 het jaarthema van de botanische tuinen. Maar zelfs de Flora Batava weet geen nuttig gebruik van krabbenscheer voor de mens op te sommen. Hoeft ook niet natuurlijk, gewoon mooi en fijn voor de biodiversiteit is al genoeg verdienste. Stef van Walsum citeert Jan Kops, die in de oorspronkelijke Flora Batava schrijft dat de mens krabbenscheer moet mijden: "Men moet uit hoofde van de stekelige bladeren wachten, blootvoets te gaan in sloten, waarin zy groeien." Blootsvoets door de sloten... was het nog maar zo'n feest. Daar zou je een pijnlijke ontmoeting met krabbenscheer voor over hebben.

Meer informatie

• In deze botanische tuinen is krabbenscheer te bekijken.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: KU Leuven; Hanneke Jelles; Flora Batava