Plant & mens: koninginnekruid

Na wat zoeken naar de oorsprong van de naam komt het volgende naar voren: "Koninginnekruid is een verbastering van de Duitse naam Kunigunden-Kraut genoemd naar de echtgenote van keizer Hendrik II, de heilige Kunegunde. Zij gebruikte het kruid tegen leverkwalen als ziekenverzorgster". Die keizer Hendrik II regeerde van 1014 tot 1024 over het Heilige Roomse Rijk. Waarschijnlijk verklaart dat ook gelijk de alternatieve Nederlandse naam: leverkruid. Al spreken andere bronnen, zoals de Flora van Nederland, vooral over de leverkleurige bloemen als oorsprong van deze naam. Wie het zeker weet mag het zeggen. Wist je trouwens dat er ook een koningskruid bestaat? Dat is een van de Nederlands-Vlaamse namen voor basilicum (Ocimum balsimicum).

Voorkomen en herkenning

Koninginnekruid groeit op vochtige plekken: langs beken, rivieren en op kapvlakten in bossen met zeer vochtige bodems. Door zijn hoogte is het daar een opvallende soort. Aan de rood aangelopen stengels staan de bladeren, die sterk op hennepbladeren lijken, kruisgewijs tegenover elkaar. De bladeren zijn meestal driedelig met een korte steel. De deelblaadjes zijn gezaagd. Onderaan de stengels kunnen de bladeren vijfdelig zijn. Soms tref je planten aan met een soort kransstandige bladeren, maar dan zijn de bladeren enkelvoudig.

Vaak komt de soort voor in combinatie met echte valeriaan. De bloeiwijzen van beide soorten lijken zowel wat kleur als wat bouw betreft veel op elkaar. De bloeiwijze bestaat uit dicht opeenstaande hoofdjes met witroze tot rozerode buisbloemen. Het verschil tussen koninginnekruid en echte valeriaan zit dus in de meer witte bloeiwijze van valeriaan. En heb je ze eenmaal geroken, dan weet je waarschijnlijk ook het verschil: koninginnekruid ruikt een beetje kruidachtig en licht naar honing, maar echte valeriaan ruikt veel krachtiger. De geur is een beetje bedwelmend en wordt beschreven als kattenmunt, maar mijn associatie is meer kattenpis.

Na bevruchting groeien de onderstandige vruchtbeginsels uit tot nootjes die zo'n drie millimeter lang zijn en met behulp van het bruinige pappus (een krans van schubben) door de wind kunnen worden verspreid. Zelfbestuiving wordt verhinderd doordat de meeldraden eerst rijpen en pas als die uitgebloeid zijn, groeit het stempel boven de bloemen uit.

Plant & insect

Plant & insect is het jaarthema 2024 van de samenwerkende botanische tuinen. De bloemen van het koninginnekruid produceren veel nectar en de plant wordt dan ook druk bezocht door vlinders en bijen. Zo zijn boomblauwtjes en Spaanse vlaggen geassocieerd met deze plant. Als je de plant in je eigen tuin wilt gebruiken om insecten te lokken, dan is koninginnekruid een makkelijke plant die goed wil groeien op matig tot redelijk voedselrijke en vooral vochtige grond.

Gebruik

Koninginnekruid wordt voornamelijk medicinaal toegepast. De plant zou eigenschappen bezitten om de lever- en galwerking te verbeteren. Thee van koninginnekruid zou het immuunsysteem versterken en werd vroeger gebruikt tegen verkoudheid en als laxeermiddel. In grote hoeveelheden tast hij de lever aan en kan hij leverkanker veroorzaken. Uitwendig kun je de bladeren gebruiken tegen allerlei huidaandoeningen.

Voor mijzelf is koninginnekruid vooral een plant uit mijn jeugd, toen ik in de jaren zeventig uren kon fietsen door de polders van de Krimpenerwaard en kon dwalen door de voorloper van het Loetbos. Mijn associatie met de naam was dan ook: o ja, die majestueuze lange halmen die boven de rest uitstekend langzaam de pluizen afgaven, terwijl ik mij kon verbazen over het geluid van de roerdomp.

Meer informatie

• Een mooie video voor determinatie.

Tekst: Renske Ek, Paleis Het Loo
Foto’s: Jan Jansen, Hortus Nijmegen; Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885; KU Leuven; Jean-Pol Grandmont, Wikimedia Commons