Plant & mens: stinkende gouwe

Plant & mens is het komende jaar het thema van de samenwerkende botanische tuinen. We schreven al eerder over de stinkende gouwe in het kader van het stoepplantjesproject. Dat leverde indertijd deze lezersreactie op: "Leuk om te lezen dat de stinkende gouwe al in de middeleeuwen gebruikt werd om wratten te bestrijden. Mijn moeder wist dit blijkbaar en heeft dit bij ons als kinderen vaak toegepast en met prima resultaat! Een paar weken lang diverse keren per dag een beetje van het oranje-achtige melksap op de wrat smeren liet de wratten steeds verder slinken en uiteindelijk verdwijnen."

Zulk huiselijk gebruik van planten uit de eigen omgeving, en de kennis daarvan, verdwijnt wereldwijd. In dit geval zeker niet erg. Het is goed te begrijpen dat moderne ouders naar de drogist gaan als er eens een wratje bestreden moet worden, want het sap geeft vlekken op de huid en op kleding. Toch bekijk je een plant met meer aandacht als je weet waar hij voor gebruikt is.

Kruydtboeck

Op zoek dus naar het historische gebruik. Matthias de L' Obel spreekt in zijn ‘Kruydtboeck Oft Beschrÿuinghe Van allerleye Ghewassen, Kruyderen, Hesteren ende Gheboomte’ van een 'grote en een kleine gouwe'. De kleine noemen we tegenwoordig speenkruid, de grote is de stinkende. Het gebruik als geneesmiddel zoals De L'Obel dat beschrijft klinkt niet aantrekkelijk: ‘Tsap van Groote Gouwe met huenich ghemenght/ ende in een cooperen potteken ghesoden/ maeckt claer ghesichte/ ende neempt af die scellen ende littekeenen die op die ooghen wassen/ dickwils in die ooghen ghedruypt. Tselve sap met wijn/ heylt ende gheneest die voorts etende sweringhen en ulceratien/ die daer mede ghewasschen. Die wortel met anijs in witten wijn ghesoden/ opent die verstoptheyt vander levere ende verdrijft die geelsucht. Die selve wortel in den mont ghenomen ende gheknout/ gheneest den tantsweer.’ Zeker niet proberen, want de plant is giftig.

Flora Batava

De Flora Batava rept ook over mogelijke geneeskrachtige werking, maar noemt het gebruik tegen wratten niet en wijst het gebruik tegen geelzucht af: ‘De geheele Plant, doch vooral de Wortel heeft eenen onaangenamen reuk, en het gele Sap van dezelve is scherp en bijtende; zij is een goed Geneesmiddel bij verstoppingen; ook worden aan dezelve pisdrijvende, zweetdrijvende en koortswerende Krachten toegekend. Eertijds werd zij als middel in de Geelzucht geprezen; doch daarvoor was naauwelijks eenige andere grond, dan de gele kleur van het Sap. Het verdikte Sap is thans nog de eenige bereiding, welke van deze Plant in de Geneskunde in gebruik is.’

Vlekken

We hadden het hierboven al over vlekken op huid en kleding; die was je niet zomaar weg. Bij 'Huishoudelijk gebruik' wordt in de Flora Batava dan ook het verven genoemd: ‘De Wortel, als ook de geheele Plant, geeft eene gele verwstof op.’ Dat maakt nieuwsgierig: het gebruik als verfstof was me niet bekend.

Drie verfsters

Een vragenrondje bij drie verfsters gaf herkenning. Karla Roseboom herinnert zich hoe ze zo’n veertig jaar geleden met een klas kinderen kampeerde. De kinderen tekenden met de stengels van stinkende gouwe in een schriftje. "Omdat daar nauwelijks licht bij kwam is het aardig geel gebleven, maar het is geen houdbare verfkleur." Vandaag de dag zou je de giftige plant misschien niet meer in kinderhandjes geven, maar het avontuur is de kinderen vast net zo levendig bijgebleven als hun leerkracht. Karla is enthousiast wolverfster maar de stinkende gouwe gebruikt ze voor dit doel niet, de lichtechtheid is twijfelachtig. 

Kleurexperiment

Beeldend kunstenaar Monique Beijnvoort maakt inkt en aquarelverf van planten en natuurlijke mineralen. "Ik werd me steeds meer bewust van de nadelige impact van acrylverf op het milieu. Bovendien kwam ik er achter dat de kleuren van planten zoveel mooier zijn. En ook heel bijzonder is dat je uit een plant soms wel twintig of nog meer kleuren kan halen, afhankelijk van welk soort beits je gebruikt. Ook is het van belang in welk seizoen je de plant plukt en of de plant veel of weinig water en zon heeft gekregen. Ik vind dat een heel leuk proces, waarbij je je blijft verwonderen over de verborgen kleuren van de natuur."

Met stinkende gouwe had ze geen ervaring, maar ze heeft het voor deze gelegenheid uitgeprobeerd: "Ik heb de plant (stengels, bladeren en de kleine bloemetjes) eerst grof in stukken geknipt en in een verfpan dertig minuten laten pruttelen. Daarna een nacht laten staan. Vervolgens de verfvloeistof door een zeef en daarna nog door een koffiefilter en toen nog ongeveer dertig minunten laten pruttelen en iets laten indikken. De verf uitgeprobeerd op papier, door er eerst wat druppels arabische gom aan toe te voegen. Verschillende kleuren verkregen na toevoegingen van wassoda (donkergroen), citroen (feller geel) en ijzersulfaat (olijfgroenig). Ook twee stukjes textiel (katoen) geverfd, nadat ze waren voorgebeitst met een tanninenoplossing van galnoten en een beits met aluin. Het gele stukje stof is alleen met tannine en aluin gebeitst en daarna dertig minuten in het stinkende gouwe verfbad. Het donkergroene stukje stof heeft na het verfbad nog een verfbad gehad, waarin ijzersulfaat was toegevoegd." Of de kleur lang zal houden moet de tijd nog leren.

Wol verven met stinkende gouwe

Hortus-rondleider Cisca van der Zwan had jaren geleden al eens wol met stinkende gouwe geverfd en ging het voor deze gelegenheid nog eens proberen. Ze verfde zo'n honderd gram wol met vijftig gram verse stinkende gouwe, met als resultaat een lichtgele wol. Draag plastic handschoenen bij het oogsten en verwerken, adviseert Cisca. Wil je haar uitgebreide verfbeschrijving ontvangen, stuur dan een mailtje aan educatie@hortus.leidenuniv.nl.

Nu is het natuurlijk niet de bedoeling dat u de stad afstruint op zoek naar stinkende gouwe om verf mee te maken. Misschien moet er toch gewied en wilt u eens een leuk experiment doen, of heeft u een moestuin met rondom de nodige planten. Ik laat in mijn tuin veel 'stoepplantjes' staan, maar zo nu en dan moet er wat geruimd om vrije doorgang te houden. Vijfitg gram stinkende gouwe heb je dan zo bij elkaar; de verfstoffen zitten in de hele plant, ook in de wortel.

Meer informatie

• Stinkende gouwe is overal te vinden, ook in botanische tuinen 

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: KU Lueven (leadfoto: stinkende gouwe); Matthias de L' Obel; Köhler's Medizinal-Pflanzen; dr. C.A.J.A. Oudemans; Jan Voerman jr.; Monique Beijnvoort; Cisca van der Zwan
Tekening: Tim Jenny