Plant & insect: gele lis

"Mijn bloemen zijn zeker net zo bijzonder als die van orchideeën. Maar ik groei gewoon langs bijna alle oevers van de Nederlandse wateren. Alleen insecten met een lange tong, zoals diverse hommels kunnen mijn nectar bereiken en mij bevruchten. Mijn zaden blijven lang drijven, zodat ik via het water nieuwe waterkanten kan bereiken en soms zelfs gele linten in het landschap kan vormen. Stem niet op de orchideeën, maar op gele lis!", luidde de wervende tekst bij de Nationale Bloem verkiezing. De concurrentie bleek uit een andere hoek te komen: zowel de orchideën als de gele lis behaalden geen plekje in de top vijf. Misschien omdat gele lissen wel heel algemeen zijn, maar een beetje water in de buurt is wel nodig. Misschien omdat de Fransen de Fleur de Lis als nationale bloem hebben? Die eruitziet als een lis, maar toch een lelie had moeten zijn? Nou ja, in Nederland geen deftige bloemen, leve het madeliefje.

Beeldschoon

Evengoed is een gele lis (Iris pseudacorus) beeldschoon. Om ze vanuit een wiebelende kano te fotograferen is al een kunststuk, en bezoekende beestjes vastleggen is me nooit gelukt. Gelukkig is Jan Jansen met de camera op jacht geweest in Hortus Nijmegen, en trof hij daar trage rietkevers op de gele lissen – dat klinkt als een goed te fotograferen soort. Hier zie je een paar exemplaren die hij voor de lens kreeg. Stadsbewoners hoeven niet naar een botanische tuin of natuurgebied af te reizen: waar water is, zijn gele lissen. In mijn voortuintje komen ze spontaan op, zo'n twee meter van de sloot. De bloemen zijn zo'n tien centimeter groot en zitten mooi in elkaar: drie grote en drie kleine bloemblaadjes, buig er maar eens eentje voorzichtig open. Na de bloei vormen zich dikke vruchten, als kleine komkommers, waarin de zaden zitten als opgestapelde schijven van een sjoelspel. De topzware bloeistelen met de vruchten strekken zich, de vrucht zakt naar (meestal) het water waar de zaden, zo'n zeven millimeter groot, uit de vrucht vallen en wegdrijven om elders weer nieuwe pollen gele lis te vormen.

Bezoekers

Voor die zaden zich vormen is de bloem bezocht. Alleen insecten met een zuigsnuit van meer dan een centimeter lang kunnen de nectar bereiken, meldt de Nederlandse oecologische flora. "Hommels zijn de voornaamste bestuivers. De eerste dag van de bloei vormt de mannelijke fase; tussen de plaat van de buitenste bloemdekslippen en de stijltakken gapen dan wijde openingen, en hommels op weg naar de nectar worden door de pas geopende helmknop op de rug bepoederd. De top van de stijltakken is nog omhoog gericht, zodat de stempel niet aangeraakt wordt. De tweede dag zijn de openingen veel nauwer geworden en de top van de stijltakken staat in het verlengde van de rest van de stijltak; de helmknop is geheel of vrijwel geleegd. Hommels afkomstig van een eerstedags-bloem strijken nu het daar opgedane stuifmeel op de stempel af." Kortom, zet uw klapstoeltje op aan de waterkant en bekijk eens rustig hoe het in z'n werk gaat. Met wat geluk komen er meer bloembezoekers voorbij: de snuitzweefvlieg (Rhingia campestris) en andere zweefvliegen, uiltjes en kevers.

Gele lis & mens

Plant & insect is het jaarthema 2024 van de Nederlandse botanische tuinen. Voor volgend jaar is het jaarthema ook al gekozen: Plant & mens. Heeft de gele lis behalve aan insecten ook aan de ambachtelijke gebruiker iets te bieden? Jazeker, valt te lezen in de Flora Batava, heruitgegeven in 2023. De oorspronkelijke boeken hadden veel oog voor het praktisch gebruik van planten, in de heruitgave probeert leerlooier Amber Veel de eigenschappen van de gele lis uit. Zij is kunstenaar en leerlooier. Voor haar Taxidermisch Laboratorium bestudeert ze de diversiteit, reikwijdte en toepasbaarheid van een grote sortering looimethoden en -ingrediënten. Nu dus de gele lis. "De gele lis wordt in de Flora Batava, bij huishoudelijk gebruik, ook als ‘dienstig tot leerlooijen’ aangeprezen," schrijft ze. "Zou de koningin der slootflora écht een rauwe huid voor verval kunnen behoeden? Zou best kunnen", schrijft Amber: "Menig andere plant die langdurig met de voeten in het water staat, zou gaan rotten. Gele lis niet, rotting is haar vreemd. En die onvergankelijke eigenschap kan ze met het looizuur uit haar rizoom overdragen aan anderen." Om vervolgens succesvol de proef op de som te nemen. "De opbrengst van deze ene wortelstok is karig. Een dikke stierenhuid kan ik er niet mee looien. Maar als ik wat meer oogst, moet het looien van een dun hazenvel wel lukken."

Naar buiten

Amber heeft zaden in haar eigen tuin uitgestrooid om later de wortels te kunnen oogsten, mocht dat niet lukken dan heb ik er nog wel een paar in de voortuin – ik ben geen ijverig wieder en de zaden kiemen duidelijk ook zonder een tochtje over het water als het vochtig genoeg is. Over de gele lis is veel meer te vertellen maar liever: naar buiten en zelf kijken!

Meer informatie

• Flora Batava.
• Deze botanische tuinen hebben de gele lis.
• Geen stoepplant, wel een stadsplant.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Jan Jansen; KU Leuven; Flora Batava; Hanneke Jelles