Volg online lezingen over paddenstoelen op nieuwjaarsbijeenkomst NMV

Vanwege de coronaperikelen kan ook dit jaar de nieuwjaarsbijeenkomst van de NMV uitsluitend online doorgang vinden. Het programma omvat lezingen die ook door niet-leden gevolgd kunnen worden. Hieronder een presentatie en korte toelichting bij het ochtend- en middagprogramma.

In de ochtend zijn er twee lezingen, namelijk Paddenstoelenmeetnetten (Alfons Vaessen) en Invoermogelijkheden via de Verspreidingsatlas (VA) en NOVA (Karteringscommissie).

Paddenstoelenmeetnetten

Na de openingstoespraak van de NMV-voorzitter, AnnaElise Jansen, geeft Alfons Vaessen een lezing over de paddenstoelenmeetnetten die onderdeel zijn van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM).

Het NEM is een samenwerkingsverband tussen diverse landelijke en regionale overheden en gegevensbeherende organisaties, waaronder de NMV. In de lezing wordt aandacht besteed aan het wel en wee van paddenstoelen binnen de diverse meetnetten en biotopen gedurende de afgelopen periode.

Invoermogelijkheden VA en NOVA

De tweede ochtendlezing wordt verzorgd door de Karteringscommissie (KC) en gaat dit jaar over de toepassing van apps bij het invoeren van waarnemingen van paddenstoelen. De bekende invoermogelijkheid via PaKa, onder NMV-leden welbekend, zal de komende tijd worden afgebouwd en de invoermogelijkheden via de meetnetportals op NDFF-Verspreidingsatlas en NOVA (pdf; 908 KB) zullen worden besproken en gepromoot. In 2020 is een aparte module voor de paddenstoelenmeetnetten op de NOVA-app ontwikkeld, waarmee waarnemingen per meetnet al in het veld kunnen worden ingevoerd en geüpload naar de NDFF-Verspreidingsatlas. 

In de middag zijn er drie verschillende lezingen, namelijk Bioluminescerende en fluorescerende paddenstoelen (Quincy Holzapfel), Stekelzwammen terug van weggeweest (Ruud Knol) en Glinsteringen des jaars (Aldert Gutter).

Bioluminescente en fluorescerende paddenstoelen

Sommige soorten paddenstoelen produceren licht als resultaat van biochemische processen waarbij enzymen (luciferases) betrokken zijn. Dit verschijnsel noemen we bioluminescentie. Dit fenomeen komt niet alleen voor bij paddenstoelen, maar ook bij andere organismen zoals vuurvliegjes en glimwormen. Het kan in het pikkedonker worden waargenomen. Bioluminescente paddenstoelen produceren een uniek spookachtig groen licht. Dit mysterieuze fenomeen werd zelfs al in de klassieke oudheid beschreven; zo schreef Aristoteles er al over in het jaar 382 voor Christus en Plinius de Oudere beschreef lichtgevend hout van olijfbomen. Tegenwoordig weten wij dat het laatstgenoemde waarschijnlijk bioluminescent mycelium betrof van de Zuidelijke lantaarnzwam (Omphalotus olearius), een uitheemse soort die soms ook opduikt in Nederland.

Andere soorten paddenstoelen kunnen licht van een bepaalde kleur uitstralen als ze daartoe gestimuleerd worden door bestraling met bijvoorbeeld ultraviolet (UV-)licht. Dit proces noemen we fluorescentie. Onder UV-licht fluoresceren vele soorten paddenstoelen, waaronder russula's, mycena's en zwavelkoppen, in allerlei kleuren en patronen die we onder 'gewoon licht' niet kunnen zien. Bioluminescentie en fluorescentie lijken oppervlakkig bezien op elkaar en worden daarom wel eens met elkaar verward. Bioluminescentie is echter een 'eigen' activiteit van de paddenstoel en fluorescentie een activiteit van de paddenstoel die door (UV-)licht van buitenaf wordt opgewekt. Het is bekend dat er inheemse bioluminescente schimmels voorkomen in Nederland, maar het is de vraag of die ook bioluminescente vruchtlichamen (paddenstoelen) voortbrengen. Een andere vraag is of fluorescentie ons informatie over bepaalde kenmerken van een paddenstoel kan verschaffen die anders onzichtbaar zou blijven. En zou fluorescentie ook ingezet kunnen worden voor de determinatie van bepaalde paddenstoelen? Tijdens de lezing over dit onderwerp wordt nader op deze vragen ingegaan.

Stekelzwammen terug van weggeweest

Stekelzwammen waren tot in de jaren 60 van de vorige eeuw vrij algemene paddenstoelen. Ze vormen een relatief kleine en overzichtelijke groep van geslachten die in totaal 27 soorten omvat. Hoed en steel kunnen bij grondbewonende stekelzwammen zeer variabel zijn, wat een juiste determinatie van vooral jonge exemplaren kan bemoeilijken. De grondbewonende stekelzwammen zijn allemaal ectomycorrhizavormers die zowel bij den als eik en beuk voorkomen. Ze hebben nooit echt tot de verbeelding gesproken, met hun vaak gedrongen, plat op de grond groeiende vruchtlichamen.

Ook onder fotografen worden ze vaak genegeerd (het zijn niet echt 'moeders mooiste') en beelden van de stekeltjes van onder andere soorten uit het geslacht Hydnellum zijn heel lastig vast te leggen. Verder werden ze slechts door een handjevol taxonomen bestudeerd. Na decennia van sterke afname in de jaren 60 tot 80 van de vorige eeuw diende zich rond het jaar 2000 een opleving aan. Ook in 2014 en 2021 was er sprake van een opleving. In de lezing wordt vooral aandacht besteed aan de gesteelde stekelzwammen en pruikzwammen. Vrijwel alle nu nog voorkomende soorten uit die groepen van stekelzwammen worden besproken. Daarbij komen aan de hand van verspreidingskaartjes uit de diverse publicaties en uit de NDFF-verspreidingsatlas waarnemingen uit de periode 1960 tot heden ter sprake.

Glinsteringen des jaars

De nieuwjaarsbijeenkomst wordt traditioneel afgesloten met een presentatie en bespreking door Aldert Gutter van de mooiste, interessantste en zeldzaamste paddenstoelen die het afgelopen jaar in Nederland zijn aangetroffen. Ook soorten die voor het eerst in Nederland zijn aangetroffen passeren daarbij de revue.

Lezingen

De lezingen van de nieuwjaarsbijeenkomst kunnen zowel door leden als niet-leden van de NMV worden gevolgd. Het programma begint om 10:30u. Tijdens de lunchpauze is er een mogelijkheid om elkaar virtueel te ontmoeten in speciaal daarvoor bestemde chatruimtes via het programma wonder.me. Meer informatie over het programma en de links die toegang geven tot de online-lezingen en de virtuele chatruimte, kan men hier vinden.

Tekst: Quincy Holzapfel, Naturalis Biodiversity Center, Ruud Knol en Jan Knuiman, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: A.Sergeev (leadfoto: bioluminescente lamellen van Omphalotus subilludens); Gerben Winkel; Quincy Holzapfel; Ruud Knol; Theo Kiewiet