Zuinig zijn op tolzwammen

De Echte tolzwam (Coltricia perennis) is een buisjeszwam die in symbiose leeft met hoofdzakelijk naaldbomen, voornamelijk met Grove den en spar. Maar ook wel met loofbomen zoals eik en Beuk. Ze groeien op de grond, meestal in open dennenbossen, maar ook in gemengde bossen, heidevelden en zandverstuivingen met Vliegdennen op droge tot matig droge, voedselarme zandgrond. De min of meer tolvormige paddenstoelen met hoeden van vijftien tot vijftig millimeter doorsnee zijn opvallend concentrisch gezoneerd. De hoed is vaak enigszins trechtervormig, aan de onderkant met ronde, hoekige poriën (twee tot vier millimeter groot) aflopend van de steel, met een kleur van bruin tot grauw beige. Het vlees is kurkachtig en taai en heeft geen bijzondere geur en een milde smaak.

Meerdere soorten tolzwammen

Er komen in Nederland nog twee andere tolzwamsoorten (Coltricia-soorten) voor, namelijk de vrij zeldzame Plakkaattolzwam (Coltricia confluens) en de zeer zeldzame Zijdetolzwam (Coltricia cinnamomea, RL: Ernstig bedreigd). De Plakkaattolzwam is (waarschijnlijk) saprotroof en groeit terrestrisch op ruw bladstrooisel en houtbrokjes in jonge met bomen en struiken aangeplante bosjes op voedselrijke, sterk humeuze, zandige bodem. Soms groeit hij zelfs buiten het bereik van bomen in het gras en dan op begraven hout. De soort lijkt achteruit te gaan, want op vele voormalige groeiplaatsen wordt de soort tegenwoordig gemist. In het verleden werd de Plakkaattolzwam soms met enkele tientallen vergroeide exemplaren tegelijk in het Heilooërbos bij Alkmaar gevonden, maar dat is lang verleden tijd. De Plakkaattolzwam onderscheidt zich van de Echte tolzwam door de kortstelige groeiwijze, waarbij vele vruchtlichamen tot een plakkaat zijn versmolten. Ook heeft deze soort een nauwelijks zichtbare concentrische zonering op de hoed. De leefwijze is duidelijk saprotroof, in plaats van mycorrhiza vormend zoals bij de Echte tolzwam.

De ernstig bedreigde Zijdetolzwam is zeer zeldzaam en groeit op de grond in loofbossen. Circa tien jaar geleden werden nog verschillende Zijdetolzwammen gevonden in de duinen ten zuiden van Bergen (NH). De Zijdetolzwam blijkt een overwegend tropische verspreiding te hebben. De klimaatverandering van de laatste decennia zou deze soort vooruit kunnen helpen, zou je denken, maar daar is tot nu toe niets van gebleken. Het verspreidingskaartje spreekt in dit geval boekdelen. Ze verschilt microscopisch van de Echte tolzwam door het volkomen ontbreken van een dikwandige, vertakte uit hyfen (schimmeldraden) bestaande viltlaag op het hoedoppervlak. Hierdoor heeft de soort een radiaal, zijdeachtig glanzend hoedoppervlak zonder concentrische zones. Alle drie de tolzwamsoorten hebben te lijden van verzuring en vermesting. Tolzwamsoorten worden geregeld tijdens het determineren door elkaar gehaald. De sporenmaten van de Zijdetolzwam meten 6 tot 8 bij 4,5 tot 6 micrometer en de Plakkaattolzwam en de Echte tolzwam 6 tot 9 bij 3,5 tot 4,5 micrometer. Opgaven van de Echte tolzwam en de Zijdetolzwam betreffen geregeld de Plakkaattolzwam.

Tekst: Martijn Oud, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto’s: Piet Brouwer (leadfoto: Echte tolzwam)