Bomen zijn niet alleen stille getuigen van onze geschiedenis, maar ook onmisbare metgezellen. Ze geven ons schaduw en beschutting, ze leveren bouwmateriaal en ze dragen bij aan een schonere lucht. De waarde van bomen neemt toe naarmate ze ouder worden. Uit gegevens van de Bomenstichting (pdf; 620 KB) blijkt dat één boom van 150 jaar oud op een zomerse dag zo’n 8.000 liter water verdampt en dus met een bladoppervlakte van 3.000 vierkante meter aardig wat CO2 om kan zetten. Dit is vergelijkbaar met 500 bomen van 10 jaar oud. Volgroeide oude bomen zijn dus een kostbaar bezit.
Inventarisatie monumentale bomen in Nederland
De Bomenstichting verzamelt al sinds haar oprichting in 1970 informatie over monumentale bomen. Met behulp van vele vrijwilligers startte in 1983 het echte inventariseren. De eerste inventarisatie werd in 1990 afgerond. In 1991 bracht de Bomenstichting het boek 'Monumentale Bomen in Nederland' uit. Op 5 juni 2015 opende de Bomenstichting het Landelijk Register van Monumentale Bomen. Op deze website kan iedereen zien waar de monumentale bomen staan.
Om op deze lijst te komen, moeten bomen minimaal 80 jaar oud zijn, in goede gezondheid zijn en een levensverwachting hebben van 10 jaar. Daarnaast moeten de bomen ook aan één van de volgende eisen voldoen: een cultuurhistorische waarde hebben, beeldbepalend zijn voor de omgeving, zeldzaam zijn in soort, van bijzondere ecologische of natuurwetenschappelijke waarde zijn of zeldzaam vanwege omvang, hoogte of ouderdom.
Ontdek monumentale bomen op de kaart
In 2018 gaf de Bomenstichting toestemming aan de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed om de monumentale bomen toe te voegen aan hun kaart Groen erfgoed. En nu staat de Monumentale bomen-kaart ook op de Atlas Leefomgeving. Dat is mooi, want op de Atlas kun je de Monumentale bomen-kaart ook combineren met andere Atlas-kaarten. Lees hieronder hoe je zelf een monumentale bomen-fietstocht kunt ontwerpen!
Wat zien we op de kaart? De beuken (zowel de groene als de bruine) komen het vaakst voor op de lijst, wel 2312 keer. Ze worden gevolgd door de lindes (1653), de eiken (1548), de platanen (797) en de paardenkastanjes (795). Op de kaart zijn deze big five herkenbaar door hun bladsymbool (en een afwijkende kleur). De provincie Gelderland heeft de meeste bomen, de provincies Groningen en Flevoland de minste.
Wil je meer weten over een bepaalde boom? Klik dan op de i-knop links in het scherm en dan op een boom in de kaart. Benieuwd naar hoe deze boom eruitziet? Klik dan op de foto-url.
Zwaargewichten in de Achterhoek
Een voorbeeld van zo’n boom die zeldzaam is vanwege zijn omvang is de mammoetboom bij Huize Veldzicht in Brummen. Met een stamomtrek van 8 meter en 54 centimeter mag deze woudreus zich de dikste boom van Nederland noemen. De mammoet is met zijn 150 levensjaren een jonkie. Zijn soort kan wel duizenden jaren oud worden en de omtrek kan jaarlijks toenemen tot 10 tot 12 centimeter. Baas boven baas: de dikste mammoetboom ter wereld heeft een stamomtrek van 24,7 meter (bij de grond zelfs 31 meter). Deze boom staat in het Sequoia National Park in de Amerikaanse Californië.
In de Achterhoek staan meerdere zwaargewichten, zoals de Canadese populier in Baak. Dit is de dikste populier van Nederland met een stamomtrek van 8,23 meter. Bij Huis Vervolde staat de zomereik van 7,70 meter breed. Het is niet toevallig dat deze dikkerds juist in de Achterhoek staan. In de 19de eeuw woonden hier veel landeigenaren. Het was destijds mode om bijzondere bomen te planten. Bovendien is de bodem in de Achterhoek zeer geschikt. Vanwege de overgang tussen hoge en lage gronden is er genoeg grondwater.
Spiegeltje spiegeltje aan de wand, wie is de oudste boom van het land?
Volgens de gemeente Lingewaard is de oudste boom van Nederland de Duizendjarige eik bij kasteel Doornenburg. In de buurt staat de boom ook wel bekend als de ‘Uiverboom’ vanwege de broedende ooievaars in de top. Uniek aan de boom is dat hij helemaal hol van binnen is en aan één zijde open. De boom is minimaal 400 jaar oud, maar kan mogelijk zelfs 500 tot 800 jaar oud zijn.
Volgens de website monumentaltrees.com is deze claim een beetje overmoedig. De oudste boom is volgens hun metingen de Marialinde in Oisterwijk. Deze staat op het plein De Lind achter het gemeentehuis en telt 632 jaren. De eerst bekende gedocumenteerde vermelding van deze boom dateert uit 1388. De linde overleefde toen een felle brand en zou daarom bovennatuurlijke krachten hebben. De boom dankt zijn naam aan de Mariakapel bij de boom. De linde die nu op het plein De Lind staat, is niet de boom uit 1338. In de 19de eeuw was de boom in zeer slechte staat. Een poging om een jonge boom in het vermolmde hart van de boom te plaatsen, mislukte. Maar toen bleek dat in het hart er al een vernieuwingsboom was gevormd. Die tweede generatie zie je nu in hartje Oisterwijk. Onverwoestbaar dus.
Andere bijzondere bomen
In Nederland vind je nog veel meer unieke bomen. Vaak schuilen er bijzonder verhalen achter. De Bladelse heksenboom op Landgoed Ten Vorsel in de provincie Noord-Brabant bijvoorbeeld. Deze boom houdt de legende van de heks Zwarte Kaat levend. Op haar graf kwam geen kruis, maar een heester. Deze groeide uit tot een spookachtige boom, die in de volksmond ‘de ‘heksenboom’ werd genoemd. In werkelijkheid is de heksenboom een beuk die rond 1890 is geplant.
In Yde in Drenthe staan de enige ‘breukebomen’ van Nederland, aldus de Boomstichting. Vroeger geloofde men dat deze bomen heilig waren. Als je er drie spijkers in zou slaan en een spreuk uitsprak, werkten de bomen helend voor mensen met liesbreuken. Dit volksgeloof dankte zijn bestaan aan smid Willem Nijhuis, die de spijkers verkocht. Als hij ze er zelf in sloeg, was de helende kracht nog sterker. Dit was ook aanzienlijk duurder. De laatste spijkers werden in 1930 in de boom geslagen. Benieuwd naar alle monumentale bomen? Zoek ze op de Atlas of bekijk de top tien per provincie op de website van de Bomenstichting. Of bekijk de recordbomen (de hoogste, dikste en oudste per land) op de website van Monumental Trees.
Monumentale bomen blijven kwetsbaar
Hoe zijn deze monumentale bomen beschermd? Aan monumentale bomen hangen zwaardere beschermingseisen dan aan ‘gewone’ bomen. Ze mogen niet zomaar gekapt of gesnoeid worden. Daar is een omgevingsvergunning van de gemeente voor nodig. Dat geldt voor alle bomen die zijn opgenomen in de monumentale bomenlijst van gemeenten. In Nederland had in 2016 57 procent van de 390 gemeenten een monumentale bomenlijst. Dit blijkt uit onderzoek van Roel Vermeulen, gepubliceerd in Boomzorg (pdf; 770 KB). In het Nationaal Bomenplan (pdf; 88,9 KB) van GroenLinks en de SP stelden de partijen voor om monumentale bomen net als Rijksmonumenten een beschermde status te geven: bomen als rijksmonument en als cultureel erfgoed. Dit plan werd niet aangenomen.
Volgens Vermeulen blijven monumentale bomen kwetsbaar. Er zijn genoeg voorbeelden bekend van monumentale bomen (zelfs uit het register van de Bomenstichting) die moesten wijken voor stedenbouwkundige of infrastructurele ontwikkelingen. Ook zijn de vooruitzichten voor monumentale bomen in intensief gebruikte stedelijke omgevingen niet bepaald gunstig. De ondergrondse groeiruimte is eerder kleiner dan groter geworden. Veel monumentale bomen in steden staan in stadsparken en deze worden steeds vaker ontdekt als festivalterrein. Dit leidt tot een verdichte bodem en kan ook tot schade aan de bomen leiden. We moeten dus zuinig zijn op onze bomen!
Maak een monumentale bomentocht
Ben jij benieuwd naar de vele monumentale bomen die ons land telt? Ga eens op ontdekkingstocht. Op de website van de Bomenstichting vind je diverse wandelingen in steden langs monumentale bomen. Maar ook op websites van gemeenten vind je vaak mooie wandel- en fietsroutes langs monumentale bomen. Zo kun je in Rotterdam op pad met een bomendokter. Deze voert je via een app langs alle 21 bijzondere bomen en vertelt het verhaal achter de boom. Je eigen monumentale bomenroute maken? Dat kan met de Atlas. Bekijk op de site van de Bomenstichting de tien meest bijzondere bomen per provincie. Zoek deze bomen op de Atlas op en maak een mooie fietstocht. Of kijk op de Atlas welke monumentale bomen in jouw buurt staan en maak een monumentale bomenwandeling.
Meer weten?
- Op de website van de Bomenstichting vind je veel informatie over monumentale bomen
- Kijk ook eens op monumentaltrees.com
- Bomen leveren belangrijke ecosysteemdiensten voor de stad
- Kansen voor bomen, de longen van onze aarde
Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Foto's: Rob Visser (leadfoto: Bladelse heksenboom); Atlas Leefomgeving
Kaarten: Atlas Leefomgeving