Verzamelen van essen die mogelijk resistent zijn tegen essentaksterfte in volle gang

De es is een waardevolle boomsoort die sinds 2010 wordt belaagd door het vals essenvlieskelkje (Hymenoscyphus fraxineus), een invasieve schimmel uit Azië. Slechts een fractie van alle essen is bestand tegen de essentaksterfte. De ziekte zorgt niet alleen voor het wegvallen van een waardevolle boomsoort; ook circa 100 soorten die volgens een Britse studie afhankelijk zijn van deze soort om te overleven hebben er onder te lijden. Voor het behoud van de es is het Centrum Genetische Bronnen Nederland (CGN) sinds 26 juni vorig jaar op zoek naar minimaal 200 gezonde essen. Uit alle meldingen doorgegeven via Essentaksterfte.nu zijn momenteel 155 gezond ogende essen verzameld die groeien tussen vele aangetaste bomen. Inmiddels zijn 136 van deze 155 essen ook vermeerderd; in totaal staan 1500 nieuwe boompjes klaar voor verder onderzoek.

Kunstmatige infectie met de schimmel

Volgende week worden de eerste essen, die vorig jaar vermeerderd zijn, kunstmatig geïnfecteerd met de schimmel en op deze manier getoetst op resistentie. In samenwerking met Wageningen Plant Research en het Westerdijk Fungal Biodiversity Institute is vorig jaar een pilotstudie uitgevoerd. Hieruit hebben we de meest schadelijke (virulente) variant van de schimmel uit een proefveld van es geselecteerd voor verder onderzoek (zie afbeelding hieronder). Deze wordt nu in de collectie van het Westerdijk Fungal Biodiversity Institute opgenomen en zodanig bewaard dat deze schadelijk (virulent) blijft voor de es. Momenteel groeit de schimmel op kleine stukjes hout die we met een verwonding in de stam van de es brengen (stamwondinoculatie). Ook wordt gekeken of we de bomen via het blad kunnen besmetten zonder verwonding.

Genomisch onderzoek

In juni 2018 is een Europees project van start gegaan, B4EST, waaraan het CGN en Wageningen Plant Research deelnemen. B4EST staat voor: Adaptive BREEDING for productive, sustainable and resilient FORESTs under climate change. Het B4EST project heeft als doel het verhogen van de overleving, gezondheid, veerkracht en productiviteit van bossen onder klimaatverandering en natuurlijke verstoringen, terwijl de genetische diversiteit wordt behouden. In het project wordt met 19 partners samengewerkt aan acht boomsoorten. Het project wordt gecoördineerd door het Nationale Instituut voor Landbouwonderzoek in Frankrijk, INRA. Er wordt onder andere gewerkt aan het zoeken naar resistentie tegen essentaksterfte door middel van genomisch onderzoek. Samen met INRA en Wageningen Plant Research wordt er gewerkt aan het genotyperen van essen met behulp van SNP merkers. Deze techniek wordt ook gebruikt om te bepalen of een genotype in verband gebracht kan worden met resistentie. Het doel is het selecteren van essen die resistent zijn tegen essentaksterfte. Daarnaast wordt binnen het project gewerkt aan het ontwikkelen van innovatieve methoden om het opsporen van resistente essen in het veld te versnellen.

Essenhakhout verdwijnt

In heel Nederland komt essentaksterfte voor, maar er zijn toch duidelijk verschillen in de mate van aantasting. Er zijn relatief veel meldingen van gezonde essen in rijbeplantingen en solitaire bomen in tuinen. In bossen zijn veel zwaar aangetaste essen te vinden en vooral het cultuurhistorisch waardevolle hakhout lijkt vanwege de essentaksterfte in rap tempo te verdwijnen. Essenhakhout is een oude beheersvorm waarbij de stam van een es wordt gekapt zodat deze weer kan uitlopen. Op deze manier ontstaat er een hakhoutstoof met meerdere stammen. Het hout werd onder andere gebruikt voor bonenstaken en gereedschapsstelen. Vaak heb je hier ook een bijzondere ecologische waarde. Zo is bijvoorbeeld het essenhakhout op voedselrijke kleigronden in het rivierengebied een in Europees opzicht uitermate zeldzaam bostype met een grote rijkdom aan paddenstoelen en epifytische mossen en korstmossen. We hebben verschillende meldingen gekregen van zware aantastingen in essenhakhoutgebieden. Na veldbezoeken konden in sommige hakhoutgebieden maar 1 of enkele bomen worden gevonden die niet of nauwelijks last hadden van de ziekte. Deze zijn inmiddels vermeerderd en staan op de kwekerij.

Help de mate van aantasting in kaart te brengen

Voor de toekomst van de gewone es is het van belang om een grote ‘pool’ van weinig vatbare bomen te selecteren, zodat er een hoge genetische diversiteit wordt gewaarborgd. Zo’n brede basis is essentieel voor essen om bestand te blijven tegen toekomstige ziekten en klimaatverandering. De onderzoekers van het CGN vragen het publiek  mee te helpen om op Essentaksterfte.nu de locatie van essen aan te geven en een indicatie van de mate van aantasting te geven. De volgende categorieën kunnen aangegeven worden:

• Alleen maar zieke en dode essen
• Eén gezonde es in een gebied met zieke essen
• Enkele gezonde essen in een gebied met zieke essen
• Alleen maar gezonde essen

Geef uw waarneming, bij voorkeur met een goede foto van de bomen hier Anoniem door of met een Nature Today-account. Als u een waarneming met account doorgeeft, dan kunt u uw eigen waarnemingen later terugkijken. 
Een Nature Today-account kunt u hier aanmaken. U kunt dan ook dagelijks of wekelijks een overzicht krijgen van alle natuurberichten die door topecologen geschreven worden over actuele ontwikkelingen in de natuur waaronder de updates over het essentaksterfte onderzoek.

Op deze pagina staat uitgelegd hoe de es te herkennen is

Tekst: Paul Copini, Arnold van Vliet, Joukje Buiteveld, Leo Goudzwaard, Marina Fijten, Hinke Wiersma & Sandra Clerkx, Centrum voor Genetische Bronnen Nederland, Wageningen Environmental Research en Wageningen University
Foto’s: Paul Copini, Centrum voor Genetische Bronnen Nederland; Leo Goudzwaard, Wageningen Environmental Research, CGN & Westerdijk Fungal Biodiversity Institute