Plant & mens: maretak

Als kind had ik een fijn sprookjesboek: 'De dekenkist van sandelhout', met verhalen en sagen uit Tadzjikistan. Wat sandelhout precies was, wist ik niet, maar ik stelde me er een geurige, mooie houtsoort bij voor. Grappig om te lezen dat de maretak tot de sandelhoutfamilie (Santalaceae) behoort. Die omvat ruim veertig geslachten van houtige of kruidachtige halfparasieten, met verspreide tot tegenoverstaande bladeren, kleine vier tot vijftallige bloemen, en noot- of besachtige vruchten. Heel wat, maar in Nederland komen alleen bergvlas (Thesium) en maretak (Viscum album) voor.

Ondersoort

Maretak, Viscum album, is al jaar en dag een opvallende verschijning op populieren en appelbomen in het Zuid-Limburgse landschap. Je ziet hem ook wel eens op een meidoorn, es of Robinia. In ons land gaat het dan om de ondersoort Viscum album subsp. album. Buiten ons land zijn er ondersoorten te vinden die zich gespecialiseerd hebben in het groeien op bijvoorbeeld zilversparren (Viscum album subsp. abietis) of op de Turkse den (Viscum album subsp. creticum).

Rituele planten

De bijzondere groeiwijze heeft altijd de aandacht van mensen getrokken. In het boek 'Compendium van rituele planten in Europa', van Marcel De Cleene en Marie Claire Lejeune, heeft de maretak een lange reeks verwijzingen: als afweermiddel, als duivels- en heksenplant, als embleem, als geluksplant, als middel tegen bliksem en brand, als ongeluksbrenger, als wichelroede, in de bloementaal, in de heraldiek, in de magische geneeskunde, en in voorspellingen. Duivels- en heksenplant omdat de maretak een grote rol speelde in heidens geloof wardoor hij in een slecht daglicht werd gesteld. Afweermiddel omdat men in de oudheid een aftreksel in de neusgaten van vee goot, en zo was er nog allerlei gebuik. Over het zoenen schrijft het boek: "In de Engelse riddertijd werd de maretak al plechtig ingeademd op de vooravond van kerstmis, en aan het plafond van de grote zaal bevestigd. Elk meisje dat eronderdoor ging mocht gekust worden." De traditie van het zoenen is niet meer zo algemeen (gelukkig), maar de maretak is een gangbare kerstversiering. Ook in een kerstkrans voor de vogels doet hij het goed, die vinden de bessen erg lekker.

Smeer eens een besje van je kerstmaretak op een dunne tak van een appelboompje in de tuin. Maretak is tweehuizig: voor zaadvorming heb je dus een mannetje en een vrouwtje nodig.

Meer informatie

• In veel botanische tuinen is maretak te bewonderen, in de Leidse Hortus zie je hem op ooghoogte.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Hanneke Jelles; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885; Rogier van Vugt