Plant & mens: Ginkgo biloba

Dat geldt speciaal voor de oude Ginkgo biloba in de Leidse Hortus. Met 5216 stemmen won dit kroonjuweel de eretitel Boom van het Jaar 2024 in de landelijke verkiezing van SBNL Natuurfonds. Onvermoeibare promotor was de zeventienjarige Teun Honsbeek uit Leiden, die samen met een campagneteam van vrijwillige enthousiastelingen, waaronder zijn opa, deze boom onder de aandacht bracht. De Ginkgo dingt nu mee naar de titel European Tree of the Year, in februari 2025 volgt de uitslag. Die natuurlijk niet heel veel ter zake doet: doel is aandacht vragen voor monumentale bomen en dat lukt op deze manier heel goed.

Levend fossiel

De Ginkgo biloba is een 'levend fossiel': het is de enige overlevende soort in de Ginkgoaceae-familie, die honderden miljoenen jaren geleden al bestond. Stel je voor, voor onze geschiedschrijving wandelden er dinosauriërs langs de voorouders van onze hedendaagse Ginkgo. Er zijn fossielen met ginkgoblad gevonden die meer dan tweehonderdmiljoen jaar oud zijn. Op de foto een fossiel van een nu uitgestorven familielid. Het exemplaar in de Leidse Hortus is geplant in 1785, wat hem een van de oudste exemplaren van deze soort in Nederland en Europa maakt. In 1938 werd het kassencomplex rondom de boom aangelegd, die toen al zo monumentaal en mooi was dat aantasten geen optie was. In de Oude Hortus in Utrecht staat ook een prachtig oud exemplaar, naar onze schatting net zo oud als de Leidse – of ouder, de geleerden worden het niet eens. Hoe dan ook is die boom zeker ook de moeite waard om te gaan bewonderen.

Historie

De Westerse wereld maakte voor het eerst kennis met de Ginkgo door een beschrijving gemaakt door Engelbert Kaempfer in zijn Amoenitatum Exoticarum uit 1712. In dat boek staat ook een afbeelding, mogelijk door Kaempfer zelf gemaakt. Naar verluidt groeien rond Nagasaki nog altijd bomen die er tijdens zijn bezoek ook stonden. Individuele bomen kunnen namelijk honderden jaren oud worden.

In Kew Gardens staat een exemplaar uit 1762 en in China, Korea en Japan zijn veel oudere exemplaren te vinden. In die regio worden zulke oude bomen vaak gevonden bij tempels. De boom wordt in verband gebracht met een lang leven. Producten met ginkgoblad en -zaad worden gebruikt tegen allerlei kwalen, van geheugenverlies tot urineverlies. Bij ons weten is de werking nog niet bewezen naar de normen van de Westerse wetenschap.

Stadsboom

Wat wel bewezen is: de Ginkgo is een fantastische stadsboom. Hij heeft zo goed als geen last van ziektes of plagen. In veel grote steden overal ter wereld doorstaat hij luchtvervuiling en verkeersdruk, en laat hij mensen genieten van z'n gele herfsttooi en bijzondere blad. Op de foto van Ivonne de fraai kleurende jonge Ginkgo in haar Leidse buurtuin. "Jaren geleden heb ik van jullie boom een stekje in onze buurttuin op de hoek van het Lobeliadal in Leiden geplaatst. Hij staat er weer prachtig bij in de mooie herfstkleur. Ik onderhoud die tuin al 27 jaar met veel plezier," schrijft ze.

Mannen en vrouwen

Dat genieten wordt minder als het om een vrouwelijk exemplaar gaat in het najaar. De abrikoosvormige 'vruchten' ruiken naar vers braaksel of ongewassen voeten, in elk geval niet prettig. De stadsbomen zijn dan ook altijd mannelijk. De giganten in Leiden en de Oude Hortus Utrecht zijn dat ook. In 1935 werd er een vrouwelijke twijg op de mannelijke Leidse Ginkgo geënt, die inmiddels elk jaar de kenmerkende naar zure boter stinkende zaden draagt. Ook de boom uit de Oude Hortus in het centrum van Utrecht heeft vrouwelijke takken, maar die zitten in de hoogte. In veel botanische tuinen zijn jongere Ginkgo's te zien. Na een jaar of dertig na aanplant wordt duidelijk of het mannen of vrouwen zijn. Misschien komt daar het verhaal vandaan dat een Ginkgo van geslacht kan veranderen en dat een mannelijke boom ineens toch vruchten gaat dragen. Wie een goede bron heeft voor de juistheid van dat verhaal – na tachtig jaar veranderen mannelijke Ginkgo's in vrouwelijke, tot verdriet van de buurt die met de stinkende 'vruchten' zit – laat het weten via educatie@hortus.leidenuniv.nl.

Goethe

De boom heeft kunstenaars altijd geïnspireerd. Zo klaagde Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) niet over stinkende 'vruchten', maar genoot hij van de Ginkgo's in Weimar. Daarvan getuigt zijn gedicht uit september 1815, hier in de vertaling van Mimi Laman: "Zie dit kleinood in mijn gaarde / boomblad uit de oriënt / siert met zijn geheime waarde / ingewijden wel bekend. / Leeft het als een enkel wezen / innerlijk in twee gedeeld? / Of vormt juist het uitgelezen tweetal één herkenbaar beeld? /  Langzaam rijpende ideeën / werpen op die vragen licht. / Voel je niet dat ik in tweeën / eenling ben in mijn gedicht?"
Goethe kweekte honderden Ginkgo's op en stuurde dames de blaadjes, die aan een hart doen denken. Het origineel met de twee opgeplakte Ginkgoblaadjes is nog te zien in het Goethe Museum in Düsseldorf.

Vredesbomen

Dat Ginkgo's geweldige overlevers zijn getuigen ook de zes exemplaren in Hiroshima. Twee jaar na de val van de atoombom in 1945, ontsproten jonge scheuten uit de restanten. Zaailingen van deze bomen worden als 'Hiroshima-vredesbomen' overal ter wereld geplant als teken van hoop.

Meer informatie

• Weimar heeft een Ginkgomuseum.
• Website Hans Steur met veel informatie over fossiele planten.
• Deze botanische tuinen hebben een Ginkgo.
• Geen Ginkgo, maar wel tientallen andere bomen werden nauwgezet afgebeeld door leden van de Vereniging van Botanisch Kunstenaars Nederland. Vanaf 17 november te zien in het Boomkwekerijmuseum in Boskoop.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden 
Foto's: Hans Clauzing; Hans Steur; Engelbert Kaempfer; Ivonne van den Muysenberg-Glaser; Economische botanie-collectie Royal Botanic Gardens, Kew; Hanneke Jelles; Goethe Museum, Düsseldorf
Tekening: Expositie Boomkwekerijmuseum, ontwerp Hans Homburg, illustraties Janneke Brinkman en Inge Matthies