Als het niet om een zeldzame paardenstaart gaat, schaafstro (Equisetum hyemale) is dat wel, wat zal je je dan druk maken over een gesloopte stengel. En het is ook echt wel intrigerend, die bouw in segmenten. Paardenstaarten verdienen respect. Honderden miljoenen jaren geleden, ver voordat er mensen of dinosauriërs op aarde rondliepen, waren er al paardenstaarten. Samen met andere niet-bloeiende sporenplanten, zoals hun verre, verre neven de wolfsklauwen en de varens, domineerden ze de immense moerasbossen waaruit steenkool is ontstaan. Fossiele paardenstaarten uit die tijd lijken heel sterk op de paardenstaartsoorten van nu. Er zijn er overigens niet veel meer. Zo’n vijftien soorten over de hele wereld.
Volhouders
Dat lijkt een armzalig groepje, maar wat een volhouders zijn het. Vrijwel overal ter wereld komen paardenstaarten voor. Als je een groep paardenstaarten ziet, wordt je vast getroffen door hun ijle schoonheid. Aan de andere kant: iedereen die een tuin heeft gehad die overwoekerd wordt door paardenstaarten, kent het gevoel van wanhoop als na jaren ijverig wieden de plant nog altijd overal opkomt.
Moerasbos
Schaafstro is dus lid van een familie van taaie rakkers. Het is een plant van natte omstandigheden, de grond niet te rijk, niet te arm. Vaak staan ze in moerasbos, maar ook op allerlei andere, meer open plekken kunnen ze massaal staan. Vrij zeldzaam in Nederland, meestal in het oosten van het land, komt het in alle gematigde streken van het noordelijk halfrond voor.
Eigenaardig
Schaafstro voelt eigenaardig aan. Niet stekelig, maar heel fijnkorrelig ruw. Het knarst heel onaangenaam tussen je tanden. Schaafstro slaat, net als andere paardenstaarten, silica op in zijn stengels. Deze stof komt ook veel voor in zand en heet dan kwarts. Silica is keihard. De buitenste laag van de plant is zo gebouwd dat silicakristallen aan het oppervlak liggen. Dit laatste is waarom de plant zo ruw aanvoelt. De planten zijn hierdoor goed beschermd tegen planteneters. Het 'tandgevoel' is niet goed, het eten vernielt je tanden en bij doorslikken krijg je geheid darmproblemen. Niet eten!
Schuurpapier
Schaafstro heet dus niet voor niets schaafstro. Het wordt tot op de dag van vandaag juist vanwege de silica op de buitenkant gebruikt als fijn schuurpapier. Het is bijvoorbeeld heel bruikbaar als nagelvijltje. Je drukt een stuk stengel plat en raspen maar. Vanwege de fijnheid van de tandjes worden schaafstrostengels ook gebruikt voor het polijsten van kleine houten voorwerpen, vooral in Japan. Voor het schuren en scherpen van het riet dat in het mondstuk van klarinetten voor het geluid zorgt, worden doosjes met netjes op lengte geknipte stengels verkocht.
Tenslotte is schaafstro een decoratieve plant voor in vijverranden. Er zijn verschillende variëteiten in omloop met verschillende kleuren groen en verschillend in grootte. Het is echt de moeite waard de plant eens te proberen in de vijver. Ook in een natte pot met een mix van zand en potgrond is kweken echt een eitje. Het is goed om te zien hoe de oeroude paardenstaarten het nog prima kunnen opboksen tegen onze snelle wereld vol flitsende bloemen en kleuren. Het schaafstro is daarom vanaf volgend voorjaar te zien in de Hortus botanicus Haren-Groningen in onze nieuwe permanente tentoonstelling over de evolutie van landplanten.
Over de moerbei van vorige week
Vorige week schreven we op deze plaats over de moerbei. Lezer Kees reageerde: "Deze zomer (augustus) was ik in Amsterdam en zag een oudere vrouw, van Chinese origine, de rode moerbeibesjes plukken, en verzamelen in een potje, van een grote moerbeiboom. Wat voor soort moerbei weet ik niet. Wat ik van haar begreep gebruikte ze de besjes voor medicinale doeleinden." Dat kan goed kloppen, bronnen over Chinese traditionele geneeskunde geven verschillende toepassingen voor allerlei delen van de moerbei. Kees stuurde onderstaande foto mee: "Deze grote oude moerbeiboom staat aan de Stadionkade, langs het Amstelkanaal, ter hoogte van Brug 414. Hij lijkt me zeker 100 jaar oud."
Meer informatie
- In deze botanische tuinen is schaafstro te vinden.
- Heeft u zelf ervaring met schaafstro (of met de moerbei), laat het ons weten: educatie@hortus.leidenuniv.nl.
Tekst: Roel Strijkstra, Hortus botanicus Haren-Groningen
Beeld: Roel Strijkstra; KU Leuven; Platenatlas bij de ‘De Flora van Nederland’ (1859 - 1862); Kees de Bruijn