Plant & mens: hop

Met een loepje was het raadsel snel opgelost: de hopranken staan vol korte stijve haren. De plant gebruikt ze bij het klimmen. Ze zijn zo gericht dat een rank soepel omhoog glijdt, maar bij het terugzakken maximaal weerstand biedt.
Als u toch dat loepje in de hand heeft, speur dan ook naar de bloemen. Hop (Humulus lupulus) heeft of vrouwelijke, of mannelijke bloemen. De mannelijke zie je niet vaak omdat ze supersnel uitgebloeid raken. De vrouwelijke bloemen veranderen in de bekende hopbellen, die menig bieretiket sieren. 

Herbarium

Je las er vorige week al iets over: tussen 1727 en 1752 maakte Jacob Ligtvoet, als hoofdtuinman werkzaam bij de Leidse Hortus, een herbarium. Dat herbarium verdween vervolgens lang uit zicht, tot onderzoekers Aleida Offerhaus, Tinde van Andel en Emma de Haas onderzoek deden naar het Zierikzee Herbarium. Zij ontdekten dat dit vrijwel zeker het herbarium van Ligtvoet moet zijn. Onderzoekster Barbara Gravendeel en haar team hebben uit een hopplant in dit herbarium DNA kunnen halen. Uit dat DNA kun je geen nieuwe planten kweken, maar je kunt wel op zoek naar planten waarvan het DNA zoveel mogelijk lijkt op het oude DNA.

Lekkerste rassen

Niet elke hopplant is geschikt voor bier. De lekkerste rassen komen nu uit het buitenland. In Nederland wordt alleen voor bier geschikte hop van buitenlandse rassen gekweekt; er is geen oude Nederlandse voor bier geschikte hop meer bekend. Wie een echt lokaal speciaalbiertje wil maken, wil natuurlijk ook graag hop van eigen bodem gebruiken. Barbara zocht met hulp van oude herbaria naar nu levende hopplanten die als kruisingsouders kunnen dienen. Van deze planten maakt ze met haar team DNA-profielen die vergeleken worden met DNA-profielen van huidige variëteiten om de genetische overeenkomsten en verschillen tussen de planten in kaart te brengen. Ook bepaalde het team de smaakprofielen van de verwilderde en huidige hopvariëteiten om authentieke smaakcomponenten op te sporen. De verzamelde gegevens over genetische achtergrond en smaakcomponenten dienen als basis voor de keuze van het beste oudermateriaal om te starten met de moleculaire veredeling van een nieuwe Hollandse hopvariëteit. Deze moet een authentieke smaak hebben, lokaal in Nederland geteeld kunnen worden, en te gebruiken zijn voor het maken van lokaal speciaalbier. De bellen, van de vrouwelijke plant dus, geven het bier smaak.

Wilde plant

In Nederland en in het grootste deel van Europa komt hop in het wild voor, maar door het gebruik voor bier is het wereldwijd verspreid geraakt. Hop behoort tot de hennepfamilie, net als hennep en vezelhennep, beide in Nederland geen wilde plant. In botanische tuinen en arboreta kunt u niet-Nederlandse verwanten vinden: Europese netelboom (Celtis australis) en zwepenboom (Celtis occidentalis) De hop maakt dat het bier langer bewaard kan worden en draagt bij aan de smaak; het wordt sinds de veertiende eeuw gebruikt. 

Flora batava

In de Flora batava somt Jan Kops in 1807 veel verschillende gebruiksmogelijkheden op. Je kunt de jonge spruiten eten: "De jonge uitspruitsels der wortels in de Lente, die veel na Aspergien gelyken, worden in ons Vaderland gebruikt, 't zy als Salade, 't zy gekookt als Moeskruid: zy worden in Groningen Hoppe-Piekjes genoemd, en leveren eene aangenaame en gezonde spys op, waartoe deze Plant op eenige plaatsen in Moeshoven opzettelyk geteeld wordt." Ook het vee heeft baat bij het eten van de jonge spruiten: "De bladen en kleine ranken, vooral wanneer zy jong zyn, worden in die streken onzes Vaderlands, waar dit gewas geteeld wordt, aan Koeyen gegeven, 't geen voor haar een gezond voedsel is, en waardoor zy veel melk en boter geven."
Kops citeert ook bronnen die hop als geneesplant beschrijven: "æKragt en Geneeskundig Gebruik. Is reeds door Lobel een steenbrekend middel genoemd. Uitwernig en ontstekingen der keel, ontwrichtingen en kneuzingen aangeraden door Murray. Een sterk aftreksel pryst Darelius aan tegen de wormen." 

Vezel en kleurstof

Je kunt volgens Kops van hennep een stof maken: "Volgens genomen proeven kan men van de takken draden bekomen, waarvan men doek kan vervaardigen, dat niet zoo wit, maar sterker is dan 't geen van Hennip of Vlas gemaakt is." Ook vandaag de dag wordt hennep nog in stoffen gebruikt. Het is een verfplant, noemt Kops: "De takken kunnen mede tot bruin verwen dienen en kan hiervan ook papier gemaakt worden." En tenslotte: "De plant verdryft door haar sterken reuk de Klanders (een soort snuitkever) en verdere nadeelige Insecten van de Koornzolders."

De buren met het hopboogje moeten de snoeischaar vaak hanteren: hop groeit wel tien centimeter per dag, en klimt tot een hoogte van wel zeven meter. Hop is rechtswindend en zonder steuntje kan de plant niet omhoog komen. Het is een woeste groeier, maar er zijn lichtbladige cultivars die wat makkelijker in de hand te houden zijn (Humulus lupulus 'Aureus'). Koop die voor het mooie en niet voor minder snoeiwerk want ze groeien nog hard genoeg.
Hop kan bovengronds afsterven bij teveel zon, kou of schaduw en dan weer opgroeien uit knoppen die iets onder de grond of op de brond zitten als de omstandigheden beter zijn. Als hij in de winter afsterft, afknippen en het voorjaar afwachten.

Meer informatie

• Over hop voor bier
• Over het eten van jong hopblad
• Flora Batava

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: KU Leuven; Germaine Cornet; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885; Tim Jenny; Köhler's Medizinal-Pflanzen; Livia Pietrow