Plant & mens: Cistus

Inmiddels is Cistus in de tuinenwereld niets bijzonders meer en over winterhardheid hoor je nooit iemand. De zonneroosjesfamilie (Cistaceae), waartoe Cistus behoort, omvat negen geslachten met zo'n tweehonderd soorten. Van geurige kruiden tot struikjes met vrije, vaak grote en opvallend gekleurde kroonbladen, en doosvruchten. Ze groeien wereldwijd, maar de meeste soorten zijn te vinden rond het Middellandse Zeegebied. Er zijn in Nederland drie wilde familieleden: geel zonneroosje (Helianthemum nummularium), wit zonneroosje (Helianthemum apenninum) en gevlekt zonneroosje (Tuberaria guttata).

Historie

Vermoedelijk had de Leidse Hortus al rond 1727 Cistus, wellicht als kuipplant. Waarom denk ik dat: er zaten drie exemplaren in het Zierikzee Herbarium. Herbaria waren al in oude tijden fijne hulpmiddelen voor onderzoekers. Zij kunnen de planten zo rustig bestuderen, los van bloeitijd en verzamelomstandigheden. Oude herbaria overbruggen bovendien vele jaren. Uit het DNA van deze planten kun je geen nieuwe planten kweken, maar wel kun je bijvoorbeeld vergelijken welke nu nog levende planten genetisch dicht bij de exemplaren van toen staan. Tussen 1727 en 1752 werd een herbarium gemaakt door Jacob Ligtvoet, als hoofdtuinman werkzaam bij de Leidse Hortus — tenminste, dat is de meest waarschijnlijke uitkomst uit onderzoek (pdf: 2 MB) door onder anderen Aleida Offerhaus, Tinde van Andel en Emma de Haas dat in 2020 werd gepresenteerd. De drie cistussen die Ligtvoet in zijn herbarium had, waren door hem gedetermineerd als Cistus salicifolius folio salicis (Wilgenbladige cistus, het exemplaar is nu niet meer met zekerheid op naam te brengen), Cistus Ladanifera Hijspanica incana en Cistus salviifolius (nu beide door Emma de Haas gedetermineerd als saliebladerige cistus, Cistus salviifolius). Er zijn vast oudere bronnen, maar dit vond ik een leuke: je ziet Ligtvoet al aan het werk in de botanische tuin, mooie takjes knippend voor z'n herbarium.

Labdanum

Dat zal prettig geroken hebben. Het gebruik als tuinplant is van recente datum, maar Cistus is al sinds oude tijden leverancier van labdanum (ook wel geschreven als ladanum, ladan of ladanon). Bruine, kleverige hars die gewonnen wordt uit Cistus ladanifer en Cistus creticus. De Griekse historicus Herodotus schreef dat labdanum verzameld wordt uit boksbaarden, waaraan de hars blijft hangen als de bokken van de Cistus eten. Recenter wordt het verzameld door wol door de stuiken te trekken en er zijn speciale gereedschappen, een soort bezems met stroken dun leer in plaats van borstelharen, om de hars te verzamelen. In vroegere tijden werd labdanum gebruikt in de geneeskunde, het heeft een rol in parfums en sterke drank — Google maar eens een rondje, je komt allerlei producten met labdanum/cistus tegen.

Botanische tuin

In verschillende botanische tuinen is Cistus momenteel in bloei te bewonderen. Kom vroeg, dan zijn de bloemblaadjes nog fris: ze lijken van crêpepapier gemaakt. In de Leidse Hortus is Cistus onder meer te vinden in de nieuwe Mediterrane tuin. Bij mijn weten heeft geen van de botanische tuinen de plantaardige parasiet die zich in het Middellandse Zeegebied soms massaal laat zien: Cytinus-bloemen, ze komen als rode bollen uit de grond. Ze parasiteren op Cistus maar die lijken daar weinig last van te hebben. Gele hypocist (Cytinus hypocistus) is een van de soorten die op Cistus parasiteert.

Tuinadvies

Cistus houdt in de winter z'n blad. In ons klimaat vriest het dan misschien niet meer fel genoeg om ze op die manier om zeep te helpen, de grond kan wel bevroren zijn. Als de plant opwarmt in het winterzonnetje kan de verdamping te hoog worden. Het tekort kan niet aangevuld worden in de bevroren grond en daar gaat uw Cistus. Luchtige afdekking is voldoende tegen uitdrogen.

Meer informatie

• Kom thuis alvast in de stemming voor uw bezoek aan een botanische tuin en beluister de soundscape die jonge musicus Giulio Patuzzi voor de Leidse Hortus maakte. Ogen dicht en je waant je in de tuin.
• Het Zierikzee Herbarium bevindt zich in de collectie van het Stadhuis Museum.
• Meer lezen over labdanum.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Beeld: Hanneke Jelles; Tim Jenny; Curtis's Botanical Magazine; Otto Wilhelm Thomé, Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz, 1885