Plant & insect: zwanenbloem

Die bescherming leek me bij nader inzien wat overbodig, en is sinds 2017 ook vervallen. Maar dat was weer te vlug geconcludeerd: "Het is een zogenaamde hydrofyt en komt voor in het Laagveengebied, het noordelijk kleidistrict en in het rivierengebied. Elders is ze zeer zeldzaam. Ze gedijt, net als de plantengemeenschap waartoe ze behoort het beste als de watergang eenmaal per jaar in het najaar wordt geschoond", schrijft de Flora van Nederland. Algemeen dus, maar niet overal. Je kan je best voorstellen dat een vijverbezitter hebberig wordt van deze mooie plant en met de schep in de weer gaat – beschamend en niet nodig, gekweekte zwanenbloemen zijn volop bij het tuincentrum te koop.

Naardermeer

Over de schoonheid van de zwanenbloem zal iedereen het eens zijn. "Mijn silhouet siert de stoffen omslag van Jac. P. Thijsse’s bekendste Verkadealbum ‘Het Naardermeer’ (1912). Op veel van zijn boottochtjes bij schemering zag deze bioloog des Vaderlands mijn karakteristieke ‘scherm van purperen bloemen’. Zo speelde ik een belangrijke bijrol in de totstandkoming van Nederlands beschermde natuurgebied. Kortom, ik ben al het bloemembleem van jullie eerste natuurgebied, wellicht ook voor geheel Nederland? Stem op mij!" Aan de aanbeveling zal het niet gelegen hebben, aan z'n voorname voorkomen ook niet; maar de zwanenbloem haalde zelfs niet de top vijf van de verkiezing van onze nationale bloem.

Plant & insect

Voor bijen heeft de zwanenbloem wel een streepje voor. Zwanenbloemen bloeien van juni tot augustus, september. De plant biedt nectar en stuifmeel. "Op warme dagen wordt tot laat in de avond nog nectar door bijen verzameld", schrijven Arjen Neve & Raymond van der Ham in ‘Bijenplanten; nectar en stuifmeel voor honingbijen'. 
Ook allerlei andere insecten weten de zwanenbloem te vinden. Natuurlijk de zwanenbloemkever, zweefvliegen zoals de citroenpendelvlieg en snorzweefvlieg. En dagvlinders zoals dagpauwoog, kleine vos, bruin zandoogje en oranje zandoogje en klein geaderd witje.

Plant & mens

Waar de zwanenbloem zijn naam aan te danken heeft is niet helder, maar dat de elegante, hoog oprijzende bloemen langs de waterkant gelinkt worden aan zwanen is wel te begrijpen. De wetenschappelijke naam is Butomus umbellatus; umbellatus betekent schermvormig.

We wilden met een zwanenzang het einde van onze reeks Plant & insect-publicaties bij Nature Today markeren. "Vroeger dachten veel mensen dat zwanen nog eenmaal prachtig zongen als hun moment van sterven was aangebroken. Al in de Klassieke Oudheid dacht men dat een zwaan zingend zijn dood tegemoetging. Zo kon zwanenzang de figuurlijke betekenis 'laatste (mooie, belangrijke) daad' krijgen", schrijft genootschap Onze Taal. Maar die zwanenzang hoeven we nog niet aan te heffen: we gaan door met een nieuwe reeks, 'Plant & mens', vooruitlopend op het jaarthema van de botanische tuinen in 2025.

Ook in de reeks Plant & mens had de zwanenbloem gepast. "Met dezen Wortel zijn in Rusland zeer belangrijke proeven genomen, zijnde hiervan Meel gewonnen, zoo wit als van tarwe, en daarvan zeer goed brood gebakken", valt te lezen in de Flora Batava. Laten we het gebruik beperken tot een mooi exemplaar bij de vijver. Afkomstig uit het tuincentrum.

Meer informatie

• De Flora Batava.
• Het jaarthema van de Botanische Tuinen.

Tekst: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Jan Jansen; Ludwig Willem Reijmert Wenckebach; Henricus Rol; Adri Mulder;