Succesvolle verwijdering rivierkreeft uit vijver in Friesland toch te laat

De marmerkreeft (Procambarus virginalis) is één van de zeven gevestigde uitheemse rivierkreeften in Nederland. De meeste hiervan, zoals de bekende rode Amerikaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii), zijn grote soorten die aanvankelijk als consumptieproduct werden geïmporteerd. De veel kleinere marmerkreeft daarentegen, vond haar weg naar Europa via een aquariumbeurs in Duitsland, halverwege de jaren 90. Anders dan alle andere rivierkreeften kan deze soort zich ongeslachtelijk voortplanten. Wie één vrouwtje koopt, zit gewoonlijk al snel met honderden nieuwe vrouwtjes opgescheept. Mede hierdoor vonden de vele kreeftjes razendsnel hun weg naar de ruilhandel en Europese markt, soms in allerlei gedaanten.

Waaierhandgarnalen

Eén van de gedaanten waaronder de marmerkreeft werd aangeboden, is als ‘waaierhandgarnaal’. Dat is een groep kleurrijke, tropische garnalen, eveneens populair in de aquariumhandel. Of er sprake is van een opzettelijke naamsverwisseling of een vergissing is niet duidelijk, hoe dan ook keerde een aquariumliefhebber uit Friesland een paar jaar geleden huiswaarts in de veronderstelling dat hij waaierhandgarnalen had gekocht voor zijn aquarium. Omstreeks 2017 werden een aantal planten en dieren uit dit aquarium overgezet naar een vijver in Grou, met een oppervlak van 12 m².

Toch geen waaierhandgarnalen

Al snel werd duidelijk dat de vermeende waaierhandgarnalen het naar hun zin hadden in de vijver. In 2018 probeerden de bewoners de dieren voor het eerst weg te krijgen door de vijver twee weken droog te leggen. Dat bleek niet afdoende, waarna een fuikvormige emmer in de vijver geplaatst werd. Ook dit zorgde niet voor een merkbare afname, ondanks een opbrengst van één tot drie dieren per dag. Intussen raakten meer buurtbewoners op de hoogte van de merkwaardig hardnekkige populatie ‘waaierhandgarnalen’. Ter controle werden enkele foto’s voorgelegd aan EIS Kenniscentrum Insecten, waar de dieren eind 2019 als marmerkreeft herkend werden.

Verwijdering van de populatie

De marmerkreeft is één van de vijf potentieel schadelijke rivierkreeften die sinds 2016 op de Europese Unielijst van verboden soorten staat. Nadat bekend werd dat het deze soort betrof, namen de bewoners zelf het initiatief om, in overleg met experts, de populatie zo goed als mogelijk definitief te verwijderen door de vijver leeg te pompen. Om te zorgen dat geen kreeft zou kunnen ontsnappen of verplaatst zou kunnen worden bij de werkzaamheden, werden grondige voorzorgsmaatregelen getroffen, zoals:

• Over de pompslang werd een panty gespannen om te voorkomen dat kreeften of kreeften-eitjes meegezogen zouden kunnen worden tijdens het pompen;
• Er werden kunststof opslagvaten van 200 liter per stuk aangeschaft om ditmaal ook al het plant- en bodemmateriaal in op te slaan en in te drogen.

Met pompen werd in één dag ongeveer 6 m³ water afgevoerd. Daarna begon het uitzoeken en zeven van het bodemmateriaal, waarbij elke kreeft verzameld werd. Dit was zeer precies en tijdrovend werk, dat alles bij elkaar drie dagen in beslag nam.

Resultaten

In totaal werden 536 rivierkreeften verzameld, overeenkomstig met een dichtheid 44 exemplaren per vierkante meter. Het grootste exemplaar uit de vijver had een lengte van 9,7 centimeter. Elf exemplaren (twee procent) hadden een lichaamslengte van 7 centimeter of meer. In totaal werden vier vrouwtjes met nageslacht gevangen die gemiddeld 212 eitjes onder de staart droegen, tot maximaal 314 eitjes. Het kleinste vrouwtje dat nog eitjes droeg had een lengte van 6,7 centimeter.

Operatie geslaagd?

Er zijn geen aanwijzingen dat er zich na afronding van de eliminatie op 23 juni 2020 nog marmerkreeften in de vijver hebben opgehouden. Groot was dan ook de verrassing toen op 22 januari 2022, een relatief warme winterdag (7 °C), een fors vrouwtje met 168 eieren onder de staart lopend op straat in de woonwijk werd aangetroffen. Daarmee rees het vermoeden dat er elders in de wijk nog marmerkreeften aanwezig zouden kunnen zijn. Bij een vervolgbezoek aan zes tuinvijvers en een singel in de woonwijk, bleek de soort zich inderdaad in de singel en een tweede vijver gevestigd te hebben.

Conclusie

Geconcludeerd mag worden dat de verwijdering te laat kwam. Net als veel andere rivierkreeften trekt ook de marmerkreeft regelmatig over land. In de vier jaren dat de populatie in de vijver aanwezig was, zijn hierdoor vermoedelijk nog twee andere waterpartijen gekoloniseerd op respectievelijk 51 en 62 meter afstand van de bronpopulatie. De waarneming uit januari laat zien dat migratie tijdens vochtige dagen in bijna elk seizoen verwacht kan worden, zoals inmiddels ook bekend is van bijvoorbeeld de rode Amerikaanse rivierkreeft.

Hoewel het niet gelukt is om soort volledig uit te roeien, heeft de verwijdering wel veel kennis opgeleverd. Dankzij het kunstmatige karakter van de vijver (op vijverfolie) kon voor het eerst een volledige, meerjarig reproducerende populatie rivierkreeften uit een buitenwater in Nederland verwijderd en verzameld worden. Hiermee kon eveneens voor het eerst goed inzichtelijk gemaakt worden hoe de populatie, inclusief jonge kreeften, is opgebouwd. Opvallend is het relatief beperkte aandeel van grote dieren. Slechts twee procent had een lengte van meer dan zeven centimeter, ongeveer de grenswaarde waarmee rivierkreeften nog efficiënt met fuiken en korven ingevangen kunnen worden. Kleinere dieren hebben een te kleine actieradius of lopen simpelweg door de mazen van de vangtuigen heen. Het idee dat marmerkreeften (maar vermoedelijk ook de veel andere soorten rivierkreeften) goed met vangtuigen bestreden kunnen worden, lijkt daarmee, zoals de bewoners zelf al ondervonden, niet erg realistisch.

Meer informatie

• Het volledige achtergrondrapport kan hier worden gedownload (pdf: 4,7 MB).
• De marmerkreeft is vooralsnog een zeldzame soort in Nederland, maar komt onder andere voor in de Overasseltse en Hatertse vennen, waar de soort een bedreiging vormt voor bijzondere amfibieënpopulaties. Zie het eerdere bericht over dit onderwerp in dit bericht Nature Today.
• Meer informatie over herkenning en veelgestelde vragen over rivierkreeften, is te vinden op de website van EIS Kenniscentrum Insecten.  

Tekst: Bram Koese, EIS Kenniscentrum Insecten & Anouk Wigchert
Foto's: Bram Koese (leadfoto: marmerkreeft); Anouk Wigchert