Dilemma: waar ligt zoet/zout-balans aan Noord-Nederlandse kust?
StaatsbosbeheerDynamische waddendelta
In september heeft de driejaarlijkse Landschapstriënnale het thema ‘Dynamische waddendelta’. Met de blik op de lange termijn zijn er in de hele maand activiteiten georganiseerd. Van rondleidingen in de verschillende gebieden tot een summer school voor out-of-the-box-denkende studenten en discussieplatforms. Op 29 september was het afsluitende symposium. De ambitie van de landschapstriënnale is om een visie neer te zetten voor een robuuste klimaatbestendige noordkust van Noord-Holland via Friesland tot en met Groningen.
Zachtere overgangen
Jesler Kiestra is provinciehoofd Groningen bij Staatsbosbeheer. Zij is voorstander van ‘zachtere overgangen’ tussen land en zee, meer samenwerken met de natuur. Ook is het volgens haar nodig om meer regenwater op te slaan. “We hebben hier in principe een neerslagoverschot. Dat wordt nu nog grotendeels op zee geloosd. We moeten bedenken hoe we dat water kunnen vasthouden.”
Pyt Sipma heeft een biologisch dynamisch akkerbedrijf in het Friese Engwierum. Zijn grootvader is dit boerenbedrijf in 1933 gestart. In 2008 heeft Pyt het roer omgegooid tot een duurzaam bedrijf dat nog generaties lang kan blijven bestaan. Maar dan moeten de omstandigheden wel meewerken. “Als we niets doen, valt er in deze kustregio’s over vijftig jaar niks meer te boeren.” Hij is het met de ideeën van Jesler in grote lijnen eens. Maar ziet nog niet hoe die gerealiseerd kunnen worden. “Nu staan de betrokken partijen vooral tegenover elkaar, waardoor er helemaal niets gebeurt.”
Met de rug naar de zee
Wat is er aan de hand? Nadat in dit deel van Nederland water en land eeuwenlang met elkaar in verbinding stonden, is daar vanaf 1970 een harde scheiding in gemaakt met een dijk. Voor die tijd maakten zee en land afwisselend de dienst uit. Dat heeft ook voor de bijzonder vruchtbare kleilaag gezorgd. Eeuwenlang is er samen met de zee geboerd. Nu boeren we met de rug naar de zee. “Zo leuk was dat trouwens niet”, vertelt Pyt. “Door dat samenspel zijn hier heel veel mensen verdronken.” Terug naar die tijd wil dan ook niemand.
Maar de stijgende zeespiegel vereist aan de ene kant steeds bredere en hogere dijken en zorgt aan de andere kant voor een verzilting van het land. Dat komt door de toenemende druk van het zoute zeewater. Tegelijkertijd daalt de bodem. Waar dat op de gronden verder landinwaarts te maken heeft met het ontwateren van veengrond, is dat bij de kleigrond aan de kust niet het geval. Hier zijn gas- en zoutwinning de boosdoeners.
Daar komt nog bij dat zoet water steeds schaarser wordt. Hiervoor zijn Friesland, Groningen en Drenthe nu vooral afhankelijk van het IJsselmeer. De toevoer van smeltwater naar het IJsselmeer via de grote rivieren neemt af. Droogte en een verdere verzilting is het gevolg.
Meer ruimte voor de zee
Problemen die niet een, twee, drie op te lossen zijn. Nu wordt vooral geïnvesteerd in hogere en bredere dijken. “Dat is niet alleen duur, het lost ook niet echt iets op, want je moet blijven verhogen” zegt Jesler. “Bovendien gaat dat ten koste van de natuur en de biodiversiteit. Terwijl de natuur juist een deel van de oplossing zou kunnen zijn.”
Als we de zee iets meer ruimte geven en kwelders laten ontstaan, worden die door zandafzetting van de zee opgehoogd, zegt Jesler. “ Er ontstaat een bredere zeewering, waardoor een minder hoge dijk voldoende is. Als we die dijk dan ook nog op een natuurlijke manier inrichten, in plaats van de betonnen kolos die hij nu is, zorg je voor waterveiligheid én meer biodiversiteit. Op Terschelling krijgt de natuur voor dat doel al meer de ruimte en ook voor Texel liggen de plannen klaar.”
Pyt is daar niet op tegen, maar geeft aan dat nog onvoldoende bekend is wat dat met de verzilting zal doen. “En gaat die extra ruimte niet ten koste van boerenland? Waar ik met dit soort oplossingen vooral moeite mee heb, is dat we al uitgaan van een onvermijdelijke zeespiegelstijging. Ik vind niet dat we dat moeten accepteren. We moeten juist alles op alles zetten om verdere klimaatverandering te voorkomen.”
Gevolgen voor verzilting
Welk effect het meer ruimte aan de natuur geven exact heeft op verzilting, is inderdaad nog niet bekend. Daarover verschillen de meningen. In theorie zou het de verzilting juist moeten verminderen. Maar als die theorie niet klopt, hebben de boeren een groot probleem.
Rondom het Lauwersmeer speelt dezelfde discussie. Daarin wil Staatsbosbeheer voorzichtig meer zout water binnenlaten om het leefgebied van trekvissen – en daarmee ook voor trekvogels – te verbeteren. Met behoud van waterveiligheid en zonder achteruitgang van het agrarisch land. Voordat dat gebeurt, komt er een meetsysteem dat zowel in het Lauwersmeer zelf als in de omliggende agrarische gebieden het zoutgehalte meet. Lees er in dit artikel meer over. Aan de andere kant kan Lauwersmeer in de toekomst ook een waardevolle zoetwaterbuffer blijken.
Neerslagoverschot
De toenemende schaarste van zoet water lijkt een gemakkelijker op te lossen probleem. Er is ten slotte een neerslagoverschot van zo’n 25 procent. Dat houdt in dat er jaarlijks meer regen valt dan dat er op gaat. Als we dat water opvangen en bewaren in plaats van zo snel mogelijk afvoeren, zou er geen probleem zijn.
Pyt: “Maar die regen valt natuurlijk niet netjes verspreid over het jaar. Steeds vaker hebben we ook te maken met clusterbuien. Als je dat niet afvoert, staat het land binnen de kortste keren onder water en is de oogst verloren. Desondanks kunnen we wel meer doen om een deel van het water op te vangen en te bewaren. Ik heb er al eens over nagedacht of ik niet een soort bassin op mijn land kan maken, waarin ik m’n eigen water opvang. Maar als ik genoeg water wil hebben om mijn groente voldoende te kunnen beregenen, moet ik een kwart van m’n land opofferen. Dan kom ik financieel niet uit.”
Kleinere peen
Minder beregenen zou volgens Pyt voor sommige gewassen ook kunnen. “Bij peen bijvoorbeeld. Maar dat kan wel tot kleinere peentjes leiden. Niks mis mee, maar de afnemers willen die niet omdat ze denken dat consumenten die niet kopen. Wat dat betreft valt er ook nog veel te winnen. Als je meer samen met de natuur boert, zoals ik doe, zien niet alle groenten er altijd hetzelfde uit. Consumenten zouden dat meer mogen accepteren. Dan wordt het voor biologische boeren gemakkelijker hun boterham te verdienen, waardoor gangbare boeren ook eerder de overstap durven te maken.”
Natuur kan water goed opslaan
Water opvangen op het boerenland zou Jesler natuurlijk toejuichen, maar ze snapt dat dat vaak niet haalbaar is. “Meer natuur kan ook hierin een oplossing zijn. Gezonde natuur kan veel water in de bodem opslaan. Vooral ook de verderop gelegen veengronden. We kunnen voor een inrichting kiezen waarbij het teveel aan regenwater naar die gebieden stroomt, waar het wordt vastgehouden en bij droogte weer is te gebruiken. Maar uiteraard is ook hier ruimte weer het probleem: meer natuur gaat ten koste van iets anders.”
Boeren op zilte grond
Een hele andere denkrichting is het verbouwen van gewassen op zilte grond. Op enkele proefboerderijen wordt dat al succesvol gedaan. Zoals op het Texels zilt proefbedrijf of bij de Stichting Proefboerderijen Noordelijke Akkerbouw. Ook valt te denken aan het telen van andere gewassen, zoals zeewier in de Waddenzee.
“Met dat soort initiatieven ben ik ook bezig”, zegt Pyt. “Het zoeken naar kansen doe ik ook veel liever dan het ruziën over oplossingen. In een experiment gebruiken wij nu zeewier als meststof voor een bepaald soort aardappel. Dat lijkt goed te werken. Ze smaken een beetje anders, maar wel heel lekker.” “Leuk”, reageert Jesler. “Komen die ook in je winkel te liggen, dan wil ik ze zeker proeven.”
Tekst en beeld: Staatsbosbeheer (leadfoto: Lauwersmeer)