De zuidelijke sikkelsprinkhaan is op eigen kracht gearriveerd

De vondst

Het antwoord laat niet lang op zich wachten. Kort na het vallen van de duisternis klinkt de raspende zang van een zuidelijke sikkelsprinkhaan uit de batdetector. Uiteindelijk worden zo’n vijftien tot twintig zingende mannetjes gelokaliseerd, verspreid in een jonge populierenopstand. Bij enkele dieren lukt het zelfs om ze te zien, enkele meters hoog in de bomen. Tijdens daaropvolgende avonden is de soort in lage aantallen waargenomen in de Gendtse en Bemmelse Polder en bij Tolkamer. De nu bekende verspreiding strekt zich daardoor uit over een afstand van twintig kilometer langs de Waal, tussen Nijmegen en de Duitse grens. Alle waarnemingen hebben betrekking op zingende mannetjes die zich vrijwel uitsluitend in populieren ophouden, in de directe nabijheid van de rivier. Vrouwtjes en nimfen zijn tot dusverre niet gezien.

Geen nieuwe soort voor Nederland

De zuidelijke sikkelsprinkhaan is niet nieuw voor de Nederlandse fauna. In 2020 is de soort voor het eerst vastgesteld bij een boomkweker in Maashees. Daarover is meer te lezen in dit bericht en dit artikel van Brekelmans en anderen. Er wordt aangenomen dat de soort daar met plantgoed uit Frankrijk terecht is gekomen en dus onbewust is geïntroduceerd. Ook in België worden waarnemingen in het stedelijke gebied en bij tuinders aan een dergelijke oorsprong toegeschreven. De vondsten in het rivierengebied, allen in natuurlijke vegetaties en aansluitend op het Duitse Rijndal, beschouwen we echter als natuurlijke uitbreiding.

Een lastig te herkennen soort

De zuidelijke sikkelsprinkhaan Phaneroptera nana is het zuidelijke broertje van de sikkelsprinkhaan Phaneroptera falcata, die algemeen voorkomt in Nederland. Op basis van uiterlijke kenmerken zijn ze lastig te onderscheiden. Een beschrijving en foto-overzicht van deze verschillen zijn vermeld in de hiervoor genoemde publicaties.

De zang van de zuidelijke sikkelsprinkhaan is nauwelijks met het blote oor waarneembaar door een piekfrequentie rond de 17 kHz. Dit betekent dat alleen jonge waarnemers het kunnen horen en ook nog alleen op korte afstand. Een batdetector is dus nodig om het geluid hoorbaar te maken. Onderscheid met de zang van de sikkelsprinkhaan is lastig. Het gebruik van time expansion (vertraagd afspelen) of bestudering van het sonogram is noodzakelijk. Beluister de geluiden op Xeno-Canto: sikkelsprinkhaan en zuidelijke sikkelsprinkhaan.

Beide soorten komen vaak samen voor. De sikkelsprinkhaan zit meestal in ijle, warme kruidenruigten, terwijl de zuidelijke sikkelsprinkhaan een voorkeur heeft voor jonge bomen en struiken.

Klimaatopwarming

De opmars van de zuidelijke sikkelsprinkhaan past in een lange reeks nieuwe en zich uitbreidende sprinkhanen en krekels in ons land. De meest recente voorbeelden zijn de grote spitskop en rozevleugel, beide in 2019 nieuw voor Nederland vastgesteld. De weidesprinkhaan is in 2018 op twee locaties herondekt na afwezigheid van zeventig jaar, waarna het afgelopen jaar tal van nieuwe vindplaatsen in het oostelijke grensgebied zijn gevonden.

De kolonisatie van Nederland door de zuidelijke sikkelsprinkhaan lijkt sterk op die van de boomkrekel bijna twintig jaar geleden. Aanvankelijk waren er van laatstgenoemde soort slechts enkele waarnemingen bekend in dorpen en steden, die waarschijnlijk betrekking hadden op met vakantieverkeer versleepte dieren. In 2004 volgde een natuurlijke kolonisatie via het rivierengebied vanuit Duitsland.

Klimaatverandering speelt in de bovengenoemde gevallen een grote rol. Door opwarming worden onze streken geschikt voor zuidelijke soorten, waardoor deze zich naar het noorden uitbreiden. Anderzijds nemen de vestigingskansen toe. Versleepte dieren kunnen zich hier nu handhaven, iets dat voorheen moeizamer of niet lukte. Plaatselijk kunnen lokale populaties worden gevormd, zoals dat reeds gebeurde met zuidelijke sikkelsprinkhaan in Maashees.

Verwachting

Naar verwachting zet de kolonisatie van de zuidelijke sikkelsprinkhaan verder door. Het is niet uitgesloten dat de zuidelijke sikkelsprinkhaan op termijn een gewone soort wordt in Nederland, zoals nu al het geval is in de Duitse regio Niederrhein. Ze komt daar voor in allerlei struwelen en bosschages, zowel in het stedelijk gebied als in de natuur.

De zuidelijke sikkelsprinkhaan zal niet de laatste sprinkhaansoort zijn die we aan onze fauna kunnen toevoegen. Via dezelfde route door het Rijndal zijn inmiddels ook de bleekgroene sprinkhaan Mecostethus parapleurus en de slanke groenvleugel Aiolopus thalassinus onderweg. Beide soorten zijn echter Frankfurt nog niet voorbij. Het kan daarom nog wel even duren, maar het kan dus wel degelijk lonen om naar nieuwe soorten op zoek te gaan!

Tekst: Rob Felix & Joris Verhees, Bureau Natuurbalans – Limes Divergens BV, met medewerking van Roy Kleukers, EIS Kenniscentrum Insecten
Foto's: Rob Felix (leadfoto: zuidelijke sikkelsprinkhaan); Joris Verhees