Een participatiepareltje: krachtige natuur in de Lunenburgerwaard

De aangelegde wandelroute door bijzonder ooibos, bloemrijk grasland en langs water is nu een jaar oud. Het maakte deel uit van een veelomvattend plan geleid door de provincie Utrecht om in de Lunenburgerwaard de variatie aan planten, dieren en vogels te vergroten.

De provincie rondde dit project succesvol af in 2022 samen met Rijkswaterstaat en het Utrechts Landschap. Een gebiedsinrichting als deze is een kernactiviteit binnen de provincie, maar gaat niet altijd zonder slag of stoot. Ook niet in de Lunenburgerwaard waar veel partijen samenwerken én veel belangen samenkomen. Hoe gaat de provincie te werk in zo'n complex proces en hoe brengt zij alle belangen samen?

Martine van Delft, projectleider van de provincie Utrecht voor de inrichting van de Lunenburgerwaard: "Het gaf veel reuring in het gebied, sommigen vonden dat er al genoeg natuur was, anderen zagen belemmeringen. Voor mij als projectleider een mooie uitdaging. De Lunenburgerwaard is namelijk een belangrijke schakel in een ketting van natuurgebieden in de uiterwaarden van de Nederrijn." De opdracht was de verplichting vanuit het  Natuurnetwerk Nederland, Natura 2000 en de Kaderrichtlijn Water om dit gebied nog krachtiger te maken en de variatie aan planten, dieren en vogels te vergroten. 

Bever en ijsvogel

De Lunenburgerwaard had al veel natuur en bijzondere dieren als de bever, de ijsvogel en de das en bijzondere planten zoals kruisdistel en sikkelklaver. Met wat aanpassingen kon het gebied nog aantrekkelijker worden voor planten en dieren op het land en in het water. Van Delft: "Graslanden zouden meer bloemen krijgen als de boterbloem en de margriet, waar insecten, vlinders en vogels van houden. Het waardevolle ooibos dat alleen groeit in de uiterwaarden, waar onder andere de bever en de nachtegaal leven, konden we uitbreiden. Op het schiereiland Gravenbol konden we een plas- en moerasgebied en natuurlijke oevers aanleggen voor diverse soorten vis, als zeelt en de grote modderkruiper. En ook voor libellen en veel vogelsoorten. Daarnaast wilden we dode bomen aanbrengen in de rivier voor het verbeteren van de waterkwaliteit, de giftige reuzenberenklauw bestrijden en – last but not least – een wandelroute aanleggen om van al dit moois te genieten."

Veel partijen 

Mooie doelen in een gebied met veel partijen, zoals de gemeente Wijk bij Duurstede, de natuurvereniging, agrariërs, (woonboot)bewoners en de watersportverenigingen. De provincie werkte samen met Rijkswaterstaat aan het ontwerp en de inrichting. Rijkswaterstaat was verantwoordelijk voor het dode rivierhout in de oude rivierarm en de natuurlijke oevers. Het Utrechts Landschap adviseerde over de inrichting van de graslanden, bos, ruigten en akkers. Beide partijen staan nu aan de lat voor het beheer van het gebied. Daarnaast had provincie intensief contact met aangrenzende projecten en gebieden, zoals recreatiegebied Gravenbol, de zandwinning in de Sandenburgerwaard en de dijkversterking Wijk-Amerongen.

Excursies 

Van Delft: "Bij de start van een project ga ik proactief de boer op: zoveel mogelijk partijen bereiken via mails, bewonersavonden, bijeenkomsten, excursies en keukentafelgesprekken. Het betekent veel kopjes koffiedrinken en telefoontjes plegen om echt in contact te komen en te begrijpen wat hun belang en invloed is. Maar het vergt ook veel van de andere partijen, zij moeten tijd investeren. Dus je moet ze serieus nemen en meenemen in de plannen. Samen komen we na een lang traject met veel gesprekken, hobbels, zienswijzen en overleg uiteindelijk tot een gebiedsontwerp. Met de agrariërs die in en naast het gebied wonen en werken ben ik bijvoorbeeld vanaf het begin in gesprek gegaan over de natuurplannen. Ze hadden zorgen over de invloed van de natuur op hun bedrijfsvoering. Ik heb zo goed mogelijk geluisterd, alle vragen beantwoord en bij de inrichting en het beheer rekening gehouden met zo min mogelijk negatieve invloed op hun agrarische percelen." 

Onveilig 

De bestuurder van watersportvereniging Rijn en Lek was de eerste die serieuze bezwaren opwierp. De vereniging had onderzocht wat dit project betekende voor haar leden. Het bleek dat de recreatie op de oevers werd gehinderd door de plannen en dat het vaarwater in het gebied zou afnemen. Samen met de Wijkse Haven en Jachthaven De Lunenburg voerde de bestuurder gesprekken met onder andere de provincie hierover. Van Delft: "Het ging om een hele actieve bestuurder met zo’n 1000 leden achter zich. Hij was tegen het plaatsen van rivierhout of stenen langs de oevers in het gebied om ondiepe, rustige paaiwatertjes te creëren voor vissen. Hij stelde dat dit de oeverrecreatie vanuit de boten zou belemmeren en het bovendien onveilig was, vanwege obstakels onder water. Door de grote stenen of wilgentakken zou het niet meer lukken om in geval van nood veilig aan de kant te komen vanuit de bootjes."

Natuurbril 

Van Delft: "Wij keken door een natuurbril en voor de vissen was dit een prima oplossing. Bij de bezwaren voor de watersporters hadden we niet bij stilgestaan. Ik ben daarop naar Rijkswaterstaat gegaan met de boodschap dat dit ‘m zo niet ging worden en dat we op zoek moesten naar alternatieven. De bestuurder van de jachthaven gaf het argument mee dat Rijkswaterstaat niet alleen over de waterkwaliteit gaat, maar ook over de waterveiligheid. Dat was voor mij hét haakje om het gesprek aan te gaan en daarop heeft Rijkswaterstaat ingespeeld. Het ontwerp is aangepast en luwe waterzone achter een rij stenen is na wat puzzelen op een bredere plek in de rivier beland waar niemand er last van heeft. Rijkswaterstaat constateerde achteraf zelfs dat de nieuwe plek een rustiger paaigebied is voor de vissen en een betere waterkwaliteit oplevert. Dat is te danken aan de inzet van de watersportvereniging en er zijn dan ook geen zienswijzen ingediend op het ontwerpbesluit Lunenburgerwaard."

Meebewegen 

Het is soms best lastig navigeren binnen een gebiedsontwikkeling, maar het kan veel opleveren om af te wijken je oorspronkelijk plan. Wanneer doe je dat en wanneer niet? Van Delft: "We hebben een doel, maar we bewegen wel mee. Dat vraagt een houding waarin je niet strak vasthoudt aan je eigen oplossing, maar oor en oog hebt voor de omgeving en daarop inspeelt. Het vraagt geduld en een open houding van beide kanten. Vaak wordt het eindresultaat beter, want de kennis en input van insiders helpt enorm om goede keuzes te maken."

Uitzicht 

Vanuit die open blik heeft Van Delft ook bewoners in de Lunenburgerwaard geholpen die een doorkijk naar oude Steenfabriek wilde behouden. Door de aanplant van een bosrand zou die historische doorkijk verdwijnen. Van Delft heeft toen overlegd hoeveel bos er nodig was om de natuurwaarde te behouden. "Er kon best een stukje minder worden aangeplant, dus ik dacht: we laten het bos dan gewoon een stukje openhouden. Die bewoners zijn dankbaar voor het luisterende oor en de doorkijk die behouden is gebleven waardoor ook de zichtlijn vanaf de dijk is gebleven. Iedereen tevreden." Andere bewoners van de Lunenburgerwaard vonden het niet fijn dat het nieuwe wandelpad vlak bij hun huizen zou starten en wilden de ingang graag aan een andere kant. Vanwege de natuur was die locatie niet geschikt. Samen is gekeken naar alternatieven en uiteindelijk is het startpunt geplaatst verderop nabij de dijk. De bewoners hebben laten weten dat als ik in de buurt ben nog eens een kop koffie kan komen drinken. Hun deur staat open, omdat mijn deur ook altijd voor hen heeft opengestaan."

Nee verkopen 

Van Delft: "Soms moet ik ook ‘nee’ verkopen, dat doe ik alleen wel met goede argumenten. De jachthavens wilden bijvoorbeeld graag dat leden via een struin- en fietspad door de natuur naar recreatiegebied de Gravenbol konden. Dat kon echt niet, juist vanwege die bijzonder waardevolle natuur. Daar ben ik zo ver gegaan om een natuurtoets aan te vragen, om dit te onderschrijven. Ik wilde goed beargumenteren waarom het niet kon, en nam daarmee wel een risico. Wat als bleek dat het wel kon? Uit de toets kwam inderdaad dat het een ‘no go’ was. Bevers en dassen hebben daar burchten en het is een belangrijk foerageergebied voor onder andere de ijsvogel. Toen hebben de jachthavens zich erbij neergelegd."

Resultaat 

Van Delft: "Het uiteindelijke resultaat is prachtig. Het gebied is nu zo ingericht dat het zich kan ontwikkelen tot een waardevol en robuust natuurgebied langs de rivier in een verbonden natuurnetwerk. Het vormt een belangrijke schakel in het traject van natuurgebieden van Rhenen tot Wijk bij Duurstede en er is in totaal 60 hectare – zo’n 120 voetvalvelden – natuur ingericht. Het gebied zorgt voor gezonde lucht en schoon water en meer biodiversiteit in onze provincie. En door de aanleg van de wandelroute kunnen nog meer inwoners ervan genieten, want voorheen was er geen wandelroute. Ik geloof er heilig in dat de input van iedereen tot een beter ontwerp heeft geleid. En dat maakt dit werk heel bijzonder." 

Tekst: provincie Utrecht
Foto's: provincie Utrecht (leadfoto: natuurgebied De Lunenburgerwaard); Willem Mes