Ga slimmer om met water en maak van jouw tuin een sponstuin!

De Vlaamse tuinjournalisten Bart Verelst en Marc Verachtert zijn mannen met een missie. In diverse Vlaamse media verkondigen ze steeds dezelfde boodschap: ‘Laat geen druppel verloren gaan’. Marc: “Door klimaatverandering kampen we met heftige regenbuien, maar ook met steeds drogere perioden. Regenwater is gratis. Daarmee hebben we alles in handen om ons natuur en milieu gezonder te maken. Maar hier maken we nog veel te weinig gebruik van.”

Het RIVM luidde dit jaar in april de noodklok. Zonder maatregelen ontstaan er in 2030 in heel Nederland tekorten. “Gemiddeld verspillen we elke dag zo’n vier liter kostbaar drinkwater om onze tuin te sproeien”, stelt Marc. “En dat in een tijd waarin elke druppel telt en er genoeg regenwater uit de lucht valt. Dat moet toch slimmer en beter kunnen?”

Meer neerslag in steden

Door klimaatverandering worden buien in Nederland steeds heviger. In steden valt meer neerslag dan op het platteland. Op de kaart Stedelijk hitte-eiland op de Atlas Leefomgeving zie je de steden rood oplichten: jaargemiddeld wordt het in steden zo’n drie graden warmer dan op het platteland. Op zomerse dagen kan dit verschil wel oplopen tot acht of negen graden. De warmte veroorzaakt stijgende luchtbewegingen die voor meer regen zorgen. Ook is er in steden jaargemiddeld meer luchtvervuiling, blijkt op de kaarten Fijnstof en Stikstofdioxide op de Atlas Leefomgeving. Dat kan zorgen voor meer wolkenvorming en dus ook voor meer regen.

Liters kostbaar regenwater gaan verloren

“Die steden hebben we volgestopt met beton en steen”, aldus Marc. “Dat water kan nergens naar toe en verdwijnt linea recta richting riool. Zo laten we liters kostbaar regenwater verloren gaan. En het leidt vaak tot wateroverlast en waterschade, doordat riolen overbelast raken en overstromen.” Het KNMI stelt dan ook dat water om meer ruimte vraagt in de stad van de toekomst. Volgens het Kennisportaal Klimaatadaptatie kan de riolering maximaal twintig tot dertig millimeter water per uur afvoeren naar een waterzuivering of naar oppervlaktewater in de buurt. Als het harder regent, komt water op straat te staan. Als de straat te weinig ruimte heeft om de neerslag te bergen, bestaat de kans dat water gebouwen in stroomt of belangrijke doorgangswegen onbegaanbaar maakt.

Al die stadstuintjes samen maken het verschil

Als het meeste water juist in onze steden valt waar het niet weg kan, moeten we het anders gaan doen. Daar heeft onze natuur een prachtige ecosysteemdienst voor uitgevonden: waterberging. “In onverharde bodems kan het water de bodem in sijpelen”, licht Marc toe. “De bodem kan dat water vasthouden voor drogere periodes.” Maar dan moeten die onverharde bodems er wel zijn. “Ik word heel verdrietig als ik al die tegeltuintjes zie”, vertelt Bart. “Want juist stadstuintjes, hoe klein ook, kunnen samen het verschil maken. Al die tuintjes samen beslaan een enorm groot oppervlak. Onze tuinen kunnen als je ze slim inricht, veel meer dan je denkt. Laten we die kracht dan ook gebruiken.”

Dat bevestigt ook universitair hoofddocent Marie-Claire ten Veldhuis van de TU Delft in het interview Neerslagoverlast in steden met NEMO Kennislink. Hoe meer mensen het anders gaan doen, hoe groter het effect. En het op grote schaal toepassen van kleine maatregelen heeft meer effect dan een beperkt aantal grote maatregelen.

Zakboek voor de sponstuin

Met simpele ingrepen kun je je tuin omtoveren tot een klimaatrobuuste sponstuin. Maar de meeste mensen weten niet goed waar ze moeten beginnen. Om mensen op weg te helpen, schreven de tuinjournalisten het Zakboek voor de sponstuin: onthard je tuin tegen intense regen en extreme droogte. Marc: “Wij willen niet met het vingertje wijzen, maar mensen bewust maken van de voordelen die zo’n sponstuin biedt. Je wapent je tuin tegen extreme weersomstandigheden en draagt bij aan de biodiversiteit. Tegelijkertijd ziet je tuin er met al dat groen veel mooier uit en is deze veel koeler. Geen overbodige luxe, want die stadstuintjes kunnen flink opwarmen tijdens hete zomers.

Wat is een sponstuin?

"Een sponstuin is een tuin die werkt als een spons”, legt Bart uit. “Zo kan een spons snel water opnemen, water lang vasthouden en kun je een spons uitwringen als je water nodig hebt. Een sponstuin neemt genoeg water op voor alle planten die in de tuin leven en biedt ruimte in de bodem om water te bufferen voor drogere perioden.”

Een sponstuin maken? Doe je voordeel met de tips van Marc en Bart

#1 Maak ruimte voor water in je tuin

Zorg dat er in je tuin genoeg ruimte is om regenwater op te vangen. Dus hup, zoveel mogelijk tegels eruit. Dan kan je tuin veel meer water opvangen. Groot, groter, grootst hoeft niet, een kleiner terras in het groen is heel knus. Maak een paadje naar dat terras met waterdoorlatende tegels. Plant aan weerszijden een border van bloemen. Watervriendelijk, mooi en gezellig!

2# Laat geen druppel verloren gaan

Water is een kostbaar goed. Laat je planten meegenieten van wat er gratis aan regenwater in jouw tuin valt. Zo wordt het riool niet overbelast en het regenwater hoeft niet onnodig te worden gezuiverd. Koppel je regenpijp af naar een plek in je tuin die het water kan opvangen. Liefst een paar meter van je gevel. En niet de verkeerde kant op, die van je keuken of kelder bijvoorbeeld. Je kunt het regenwater ook opvangen in infiltratiekratten onder de grond of in een regenton.

#3 Wees lief voor je bodem

Die moet immers het werk doen. En je planten kunnen alleen maximaal presteren als de bodem meewerkt en genoeg kansen daartoe geeft. Stadsbodems zijn vaak verdicht doordat het zware verkeer de bodem dicht trilt. Er zit weinig lucht meer in met als gevolg een keiharde bodem. Laat je bodem weer ademen en woel de grond lekker los. Laat blad- en gewasresten op de grond liggen of bedek je bodem met een organische laag van fijngemaakte gras- en houtsnippers of boomschors.

#4 Kies je planten zorgvuldig

Kies planten die goed gedijen in een vochtige omgeving. Vaste planten wortelen dieper en zorgen zo voor meer sponswerking. Of kies voor planten die elke hittegolf overleven, zoals de meelbes hieronder. Inheemse planten passen het beste bij onze bodemomstandigheden en trekken meer biodiversiteit aan.

#5 Maak van je planten geen luie donders

Vaak water geven maakt planten afhankelijk van jouw hulp. Dat maakt ze tot luie donders die hun wortels hoog houden onder het grondoppervlak. Kun je ze even niet helpen? Dan komen hun wortels meteen in de problemen. Spring bij extreme droogte wel een keer extra bij. Boots bij het planten geven de regen na. Geef met een gieter gespreid over meerdere uren je planten 15 tot 20 liter water. Dat is ongeveer het weekgemiddelde aan regen in ons land. Ga je voor sneller, dan ontsnapt het meeste water aan de wortels. En sproei het liefst ’s avonds. De planten hebben dan de volledige nacht om het water op te zuigen.

#6 Voorkom hotspots

Plant je planten bij voorkeur dicht bij elkaar. Ze zetten elkaar letterlijk en figuurlijk uit de wind en voorkomen zo ongewilde verdamping van vocht uit hun bladeren. Tegelijkertijd bedekken ze de grond en voorkomen zo het ontstaan van ‘hotspots’. Dat zijn plekken onbedekte aarde die met hun donkere kleur de warmte absorberen en volop bakken in de zon. Ze geven vocht af zonder dat planten ervan kunnen profiteren. Strooi daarom mulch op andere lege plekjes tussen de planten. Wist je trouwens dat de koele en vochtige grond onder het mulch een prima thuis vormt voor regenwormen? Regenwormen houden met hun gewoel de bodem lekker luchtig en graven diepe gangen. Zo kan je bodem meer water opvangen!

#7 Architect in eigen tuin: werk met hoogteverschillen

Breng hoogteverschillen aan in je tuin. Lagergelegen delen vangen dan meer water op. Bovendien blijft het water in die lagere gedeeltes even staan, zodat het langzaam de bodem in kan trekken. Zo hebben je planten er langer plezier van. Door deze lager gelegen delen verder van je huis te plaatsen, verklein je bovendien de kans op wateroverlast in je woning.

#8 Maak je eigen natuurlijke spons in je sponstuin: de buienborder

Een buienborder zorgt ervoor dat je planten het water direct opnemen. De rest blijft in de bodem voor drogere dagen. De buienborder is een ondiepe langwerpige verborgen kuil naast je border waarin het water langzaam de grond in kan sijpelen. Die buienborder zet je vol met planten als bijvoorbeeld de kogelbloem of de kattenstaart. In een goede buienborder verdwijnt het water binnen enkele uren in de grond. Op zandgrond heb je aan een diepte van 15 centimeter al genoeg en op kleigrond 30 centimeter.

#9 Gebruik bomen als paraplu's

Wist je dat bomen goede watervangers zijn? Ze werken als een paraplu. Zo zorgen ze ervoor dat van een normale regenbui 70 procent op de grond valt onder de kruin. Met zijn kruin vangt een boom de eerste druppels op. Vervolgens laat hij de regen doorsijpelen. Onderweg blijft heel wat water liggen op de bladeren en takken: interceptie heet dit. Hoe breder de kruin en hoe kleiner en ruwer de blaadjes, hoe meer interceptie. Ideaal voor je tuin, want zo komt niet al het water tegelijkertijd in je bodem. Zo is de Japanse zelkova (Zelkova serrata) een prima watervanger. In een kleinere stadstuin is de amberboom een goed alternatief. Deze trage groeier geeft bovendien prachtige bladeren!

#10 Maak van je dak een groene waterbuffer

Groene daken zijn uitstekende waterbuffers. Dit komt omdat de substraatlaag (voedingsbodem) en de plantenwortels het water vasthouden en langzaam weer afgeven. Zo kunnen sedumplantjes heel veel water opnemen. Een gemiddeld sedumdak kan zo’n 35 liter per vierkante meter bufferen! Hoe dikker de substraatlaag, hoe hoger de buffering, omdat er dan meer massa is waarin het water zich kan vastzetten. Een groendak zorgt bovendien voor een minder hoge energierekening doordat het je woning isoleert in de winter en verkoelt in de zomer. En je zonnepanelen leveren meer rendement.

Wanneer is de missie bereikt?

"Als zoveel mogelijk mensen aan de slag gaan om hun tuin klimaatbestendiger en groener in te richten”, besluit Marc. “Het grootste compliment kreeg ik toen een vrouw onlangs vroeg of ik haar boek wilde signeren. Het zat vol met ezelsoren, geeltjes en aantekeningen. Ze was er echt mee aan de slag gegaan. Fantastisch toch! Samen kunnen we het verschil maken en ook jouw kleine stadstuintje kan daarbij helpen!"

Het zou volgens Marc en Bart ook heel mooi zijn als bij gemeenten bewustzijn groeit. “Bij ons heb je de zogeheten tuinstraten: straten waarin buren samen aan de slag gaan om hun straat te vergroenen en te verblauwen. Ga samen met je buren aan de slag, dat is leuker en gezelliger! En zo kun je ook bijdragen als je geen tuin hebt. Maak samen met je buren van jullie straat de best wateropvangende straat van Nederland."

Kijk of je in aanmerking komt voor subsidie

Wist je dat gemeenten vaak subsidie geven voor het afkoppelen van riolering? Google op ‘subsidie afkoppelen regenwater’ met de naam van jouw gemeente en kijk wat er mogelijk is. Ook voor groene daken kun je bij je gemeente vaak een subsidie aanvragen. Waterschappen geven ook vaak subsidies voor waterinitiatieven zoals tegels eruit of een regenton. Kijk bij het waterschap van jouw regio wat de mogelijkheden zijn.

Meer informatie

• Zakboek voor de sponstuin. Onthard je tuin tegen intense regen en extreme droogte | Marc Verachtert en Bart Verelst. Bekijk ook eens het Zakboek voor de klimaattuin.
• Water besparen in je tuin | Milieu Centraal.
• Maak van je tuin een sponstuin | IVN.
• Nederland Sponsland in anderhalve minuut | Nature Today.
• Ook bedrijventerreinen bieden veel groene kansen. Lees: Groene bedrijventerreinen: van droom naar werkelijkheid | Atlas Natuurlijk Kapitaal.
• Bodem een dooie boel? Schijn bedriegt! | Atlas Leefomgeving.
• Hoe slim is jouw tuin? Doe mee aan Pientere tuinen en onderzoek je eigen tuinbodem | Atlas leefomgeving.

Tekst: Jeannine Brand, Atlas Leefomgeving
Foto's: Lannoo; Atlas Leefomgeving; Thomas Duiker; Grieta Spannenburg; Pixabay; Jan van der Straaten, Saxifraga; Natfot via Pixabay
Kaarten: Atlas Leefomgeving