Natuur op de stoep: Stoepbekertjes

Van alle levensvormen die je kunt aantreffen op de stoep, zijn korstmossen wel de meest vreemde en onregelmatige. De groeivorm van korstmossen is zelfs zo onregelmatig dat je vrijwel nooit twee identieke structuren van dezelfde soort aan kan treffen; net zoals bij sneeuwvlokken. Hoewel sneeuwvlokjes ook allemaal van elkaar verschillen, zijn ze nog wel te herkennen als sneeuwvlokken; bij korstmossen is dit net zo. In Nederland zijn al zo’n achthonderd soorten korstmossen gevonden. Dat brengt een hoop diversiteit in groeivormen met zich mee. Sommige groeien als een soort brei, zoals geleimossen dat doen, andere vormen lobben zoals een vingermos dat doet. Enkele soorten groeien zelfs over andere mossen en korstmossen heen, zoals de slijmige kleikorst. Op de stoep kan je al deze groeivormen aantreffen. Een groep met een wel erg bijzondere en fotogenieke groeiwijze is die van de bekermossen en heidestaartjes (Cladonia). Deze maken zoals de naam al zegt bizarre bekertjes en ‘staartjes’.

Creatieve verspreiding

Bekermossen vormen zoals de naam al aangeeft ‘bekers’, of met een bijzonder woord ‘podetiën’ genaamd. Deze podetiën zijn eigenlijk niet meer dan verticale torentjes die uit het thallus (‘korstmoslichaam’) groeien dat zich uitstrekt over de grond. Ze bestaan dus uit twee delen: het horizontale deel dat de bodem bedekt en er meestal uitziet als een matje van grijsgroene schubjes, en een verticaal deel in de vorm van verticale podetiën. Omdat deze podetiën bij veel soorten de vorm van een bekertje aannemen, worden ze bekermossen genoemd. Deze bekertjes worden niet voor niets gevormd. Zijn de bekers voldoende hoog en goed gevormd, dan kunnen zich vruchtlichamen ontwikkelen waar sporen uit gevormd worden. Deze zijn stoffijn en kunnen met de wind ver verspreid worden. Door deze sporen net even een centimeter hoger te vormen dan direct op de grond, worden deze sporen beter verspreid. Soms hebben deze vruchtlichamen bijzondere kleuren. Bij de typische heidesoort rood bekermos (Cladonia coccifera) zijn deze zelfs felrood.

 

Bekertjes op de stoep

Er zijn verschillende soorten bekermossen in Nederland. Hiervan kan je vooral kopjesbekermos (Cladonia fimbriata) en frietzakbekermos (Cladonia humilis) binnen de bebouwde kom op muurtjes en de stoep aantreffen.

Het kopjesbekermos is een echte generalist. Je komt het op schors, rieten daken, houten hekjes en dus ook op de stoep tegen. Het groeit hier in de vochtige voegen tussen de stenen en vormt daarbij grijsgroene matjes. Met een loepje kan je de talloze schubjes zien waarmee het zich op de grond uitbreidt.

Als de groeiplaats niet teveel betreden wordt, kunnen er bekertjes verschijnen. Deze zijn bij het kopjesbekermos vrij smal maar aan de top plotseling verbreed om een bol ‘kopje’ te vormen. Verder vormt het een fijn poeder langs de steel waar het zich vegetatief mee kan verspreiden. Het is een van de algemeenste korstmossen van Nederland vanwege de lage eisen die het stelt aan zijn omgeving.

Friet op de stoep

Een soort die in de stad vooral op steen te zien is, is het frietzakbekermos (Cladonia humilis) die zoals de naam al zegt kopjes vormt die erg diep en ‘frietzak’-vormig zijn. De grondschubben zijn erg fors en vormen echte blaadjes. Hoewel deze ook op de stoep kan verschijnen houdt hij het meest van muurkantjes waar hij ongestoord kan groeien. Frietzakbekermos is een snelle groeier voor het gemiddelde korstmos. Het is een van de weinige korstmossen die soms standhoudt tussen de veel sneller groeiende planten in graslanden en op stenige plaatsen. Hoewel hij soms toch het onderspit delft tussen de planten, is hij op stoepstenen en muurkantjes (waar maar weinig plantensoorten kunnen overleven) volledig in zijn element.

Er zijn nog veel meer bekermossen in Nederland te vinden, zoals het al eerder afgebeelde rood bekermos. Elk bekermos heeft zo zijn eigen niche. Sommige zijn erg specifiek. Het plomp bekermos (Cladonia borealis) bijvoorbeeld groeit als een van de eerste soorten op neergeslagen stuifzand. Het vormt daar met mossen en algen de eerste vegetatie en maakt door het verder vastleggen van het zand de weg vrij voor andere soorten. Wanneer deze andere soorten zich vestigen, verdwijnt het plomp bekermos weer. Dit fenomeen waarbij de ene vegetatie de ander opvolgt noemen we successie. Dat plomp bekermos zo specifiek voor bepaalde groeiomstandigheden is, maakt deze soort best wel zeldzaam maar ook bijzonder.

Zo’n specialistisch bekermos zal je niet zo snel tegenkomen op de stoep. Echter, het makkelijker tevreden te stellen en mooie kopjesbekermos is wel in je eigen bebouwde kom te vinden. Als je er op gaat letten zie je misschien zelfs wel een frietzakbekermos verschijnen.

Meer informatie

Wil je meer weten over de andere bekermossen en korstmossen in Nederland? In de nieuwe Veldgids Korstmossen staan alle Nederlandse soorten beschreven. Ook op Waarneming.nl en Verspreidingsatlas.nl is veel informatie te vinden.

Tekst: Harold Timans, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Arjan de Groot (leadfoto: een goed ontwikkeld kopjesbekermos); Henk-Jan van der Kolk; Laurens Sparrius