Natuur op de stoep: bomen met korstmossen

De vraag van de passant: "Zeg, zo’n korstmos, is dat dan niet slecht voor die boom?" Die vraag kwam net iets te veel naar voren om er geen stuk over te schrijven. Korstmossen zijn een soortengroep die vaak over het hoofd wordt gezien, zowel in academische kringen als door de mensen op straat. Merkwaardig, want we kunnen ze bijna overal aantreffen. Als je maar weet waarnaar je moet kijken natuurlijk.

Wie, wat en waar

Voor we de vraag ‘Zijn korstmossen slecht voor bomen?‘ beantwoorden, is het goed om eerst wat duiding te geven over korstmossen. De kenner kan dit deel gerust overslaan. Een korstmos is niet één afzonderlijk organisme. Het is in feite een samenwerking tussen meerdere partners: een schimmel (de mycobiont) en een alg en/of een blauwwier (de fotobiont) die zich in het lichaam (het thallus) van de schimmel bevindt. Je leest het goed, bepaalde korstmossen kunnen uit wel drie partners bestaan die elkaar ondersteunen in de strijd om het bestaan. Hun individuele rol in dit verhaal is vrij goed vastgelegd. Schimmels zijn heterotroof, wat betekent dat ze niet hun eigen voedsel kunnen aanmaken. Deze externe voedingsbron wordt geleverd door de fotobiont. De alg en/of blauwwier doen aan fotosynthese en in ruil hiervoor krijgt het bescherming tegen onder andere uv-straling en uitdroging. De aard van deze samenwerking – uitbuiting of vrijwillige samenwerking van de fotobiont – staat momenteel nog ter discussie.

Nu we weten waar we naar kijken, geef ik jullie nog mee wáár en wanneer je ze kan vinden: vrijwel overal en het hele jaar rond. Op de stoep voor mijn deur zien we soorten terug zoals muurschotelkorst (Lecanora muralis) en stoeprandvingermos (Physcia caesia), op mijn vensterbank vind ik een hele mat van sinaasappelkorst (Calogaya pusilla), op de boom in mijn tuin groeit dan weer gewoon purperschaaltje (Lecidella elaeochroma) en in de greppel langs de kant van de weg bekermos (Cladonia spp.).

Overleven op een boom

Er zijn verschillende hordes te overwinnen voor boombewonende (epifytische) korstmossen. Een eerste is de vasthechting. Om zich te verankeren gebruiken bladvormige korstmossen rhizinen. Dit zijn wortelvormige uitsteeksels aan de onderzijde van het korstmos. Deze rhizinen zijn goed zichtbaar bij bladvormige soorten zoals grauw rijpmos (Physconia grisea), maar zijn afwezig bij korstvormige soorten zoals vliegenstrontjesmos (Amandinea punctata). Deze korstvormige soorten liggen zeer dicht tegen het substraat (ondergrond) geplakt. De rhizinen hechten zich vast aan de buitenste laag van de schors.
Een tweede horde is de nodige voedingsstoffen vinden om te overleven. We verwezen reeds naar rhizinen als aanhechtingsstructuur. Deze hebben echter geen transportweefsel om nutriënten van de boom te kapen. Bijgevolg halen korstmossen hun nutriënten van de fotobiont via fotosynthese, maar ook uit de lucht via regenwater en stof dat ze gemakkelijk kunnen absorberen via hun thallus.

(On)schadelijk?

De alerte lezer zal het antwoord al gelezen hebben: nee, een korstmos is niet schadelijk voor de boom. Een korstmos haalt zijn voedingsstoffen vooral uit zonlicht via fotosynthese en nutriënten uit de lucht. Het kan ook geen nutriënten stelen van z’n gastheer waarop hij groeit, aangezien de rhizinen waarmee hij zich vasthecht geen mogelijkheid bieden om voedingsstoffen te transporteren.

Waar komt deze mythe dan vandaan? Hier zijn twee vermoedens. De eerste gaat over het aanzien van het korstmos. Als men ze opmerkt, worden ze vaak aangezien als aanslag op de boom. Men gaat ervan uit dat het schors van bomen in het algemeen bruinig is. Wanneer ze plots een heel spectrum aan kleuren zien, wekt dit onterecht een negatieve gedachte op. De tweede betreft het tijdstip wanneer mensen voor het eerst een korstmos opmerken. De meesten onder ons bekijken een boom enkel in detail wanneer de boom de aandacht vergt. Bijvoorbeeld als de boom geïnfecteerd en stervende is. Wanneer men op zoek gaat naar de dader, ziet men het korstmos. De verkeerde link is gelegd, de werkelijke dader gaat vrijuit. Een fout die door de lezers van dit artikel niet meer gemaakt zal worden.

We raden iedereen daarom aan om korstmossen gewoon te laten hangen of zitten. Het doet geen kwaad en heeft zelfs vele voordelen. Het zijn bijvoorbeeld natuurlijke luchtzuiveraars. Zo halen ze stikstof, stof en schadelijke zware metalen uit de lucht. Verder kunnen ze bijvoorbeeld dienen als nestmateriaal voor vogels. Het behandelen van de boom tegen korstmossen is dus ongewenst en kan schadelijk zijn voor de boom zelf. Bij behandelingen met chemicaliën of fysieke verwijdering van korstmossen kan je mogelijke ingangen voor ziektes creëren. 

De simpele conclusie van dit artikel is: nee, er is noch een haat-, noch liefdesrelatie tussen korstmossen en bomen. Het korstmos is niet schadelijk voor een boom. Ondanks dat korstmossen onder andere uit schimmels bestaan, zijn zieke bomen niet het gevolg van de korstmossen op de schors. Andere schimmels die geen korstmossen zijn, kunnen eventueel wel de boosdoener zijn.

Meer informatie

• Lees op de site van de Hortus botanicus meer over stadsnatuur.
• Met het Hidden Biodiversity-project werkt Tim Claerhout aan verborgen stadsnatuur.

Tekst: Tim Claerhout, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden