Natuur op de stoep: Stoepschotels

Van de talloze korstmossen die in Nederland op steen kunnen leven, is een aanzienlijk deel te vinden op de stoepstenen van de straat. Weer andere soorten leven op het kleine beetje grond dat tussen de voegen in zit. Van de soorten op de stoep is een van de opvallendste en grote soorten die je aan kunt treffen de muurschotelkorst (Lecanora muralis). De blauwgrijze kleur van dit korstmos lijkt een beetje te glanzen als je er met een loepje naar kijkt, alsof er een waxlaagje op zit. 

Schoolvoorbeeld

De soort is een schoolvoorbeeld van een van de meest algemene groeiwijzen van korstmossen: placodioid. Dit vreemd klinkende woord geeft aan dat een korstmos groeit door lobben die vanuit een middelpunt begonnen zijn. De lobben vormen zo min of meer een groeiende cirkel die met enkele millimeters per jaar groeit. Als ze oud en groot genoeg zijn, beginnen in het midden kleine vruchtlichamen te vormen in de vorm van schoteltjes. Dit is waar de naam van de soortgroep waartoe ook de muurschotelkorst vandaan komt: de schotelkorsten (Lecanora). Een van dé kenmerken van de schotelkorsten – naast de vorm van de vruchtlichamen – is dat de rand van het vruchtlichaam uit hetzelfde weefsel bestaat als de rest van het lichaam (thallus), terwijl de schijf duidelijk een andere kleur en inhoud heeft. In Nederland kennen we tientallen soorten schotelkorsten. 

Explosief toegenomen

In steden is de muurschotelkorst, zoals de naam al zegt, het meest te vinden op muren en andere stenen substraten in de stad en is daar een van de algemeenste soorten schotelkorst. Bijzonder aan deze soort is dat deze explosief is toegenomen in delen van Europa door urbanisatie. In Engeland is de soort in het nauwelijks geürbaniseerde Schotland zelfs een beetje een zeldzaamheid, terwijl het in de rest van Engeland net als in Nederland een van de algemeenste korstmossen is. Een echte profiteur van menselijke bebouwing dus. 

De bijzondere blauwige kleur is een aanpassing aan het extreme milieu waar de soort groeit. Dicht tegen het stenen substraat aangeplakt staan muurschotelkorsten vaak volledig in de zon te bakken. De temperaturen kunnen flink oplopen en de straling van de zon is onvermijdelijk. Voor deze straling heeft de muurschotelkorst een oplossing: het maakt zijn eigen zonnebrand! De optisch zeer actieve stof, usneïnezuur genaamd, geeft de muurschotelkorst zijn vreemde grijzige kleur. Hoewel usneïnezuur ook in andere soorten korstmos voorkomt zoals bij eikenmos (Evernia prunastri) en baardmos (Usnea), maken veel korstmossen hun ‘eigen’ zonnebrand die slechts beperkt is tot enkele soorten. Hierdoor kan je op oude muurtjes en op bomen allerlei verschillende kleurenpaletten zien verschijnen, hoewel behalve deze zonnebrand ook andere stoffen de kleur kunnen bepalen van korstmossen.

Voor je deur

Omdat muurschotelkorst op meerdere typen steen kan leven, veel sporen vormt waarmee het zich makkelijk verspreidt en zich goed kan handhaven op drukke stoepen en wegen, is het bijna overal in de bebouwde kom te vinden. Hoogstwaarschijnlijk zelfs gelijk voor je eigen deur op de stoep. Het is zo algemeen dat er zelfs schimmels zijn die aangepast zijn om vooral te leven als parasiet op muurschotelkorst! Zoals Stigmidium squamariae, die zwartbruine sporenlichamen vormt in de vorm van kleine puntjes op bruinig aangetaste delen van muurschotelkorst. 

Als je zelf op zoek gaat naar de muurschotelkorst kan het zijn dat je ook nog andere ‘schoteltjes’ aantreft die samen op de stoep leven met muurschotelkorst. Zoals de witrandschotelkorst (Lecanora semipallida), die losse schijfjes maakt met een witte rand en een donkere schijf op een verder grijzige korst. De oude naam van deze soort is zelfs ‘kop-en-schotelkorst'. Een naam die je aanzet om met wat fantasie deze schoteltjes op de stoep te zien als ware theekransjes, gezellig! 

Er zijn in Nederland nog veel meer soorten schotelkorst. Wil je meer te weten komen over korstmossen? In de nieuwe Veldgids Korstmossen staan alle Nederlandse soorten beschreven. Ook op Waarneming.nl en Verspreidingsatlas.nl is veel informatie te vinden.

Tekst: Harold Timans, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Arjan de Groot (leadfoto: muurschotelkorst); Lukas Verboom; Niek Schrier