Joke 't Hart Prijs: Schaduwplanten

Geweldig veel variatie in bladvorm, glans en tint; soms zeer intens gekleurde bloemen, soms ijle elegante bloeitrossen. Het onderwerp ‘schaduwplanten’ was een mooie uitdaging voor de werkende leden van de Vereniging van Botanisch Kunstenaars Nederland. De vereniging koos het onderwerp voor haar ledententoonstelling 2023. Uitgelicht! was te zien van 30 maart tot 2 juli 2023.

De prijs

De Joke ’t Hart Prijs, voor het verbinden van groen en kunst, wordt altijd aangevraagd door een botanische tuin. Een kunstwerk (beeld, voorstelling of wat dan ook) moet om in aanmerking te komen voor de prijs iets zeggen over de verbinding van natuur en kunst, het moet in een botanische tuin te zien/horen/bewonderen zijn, het verbeeldt/verklinkt de (on)zichtbare wereld van planten, het heeft educatieve waarde oftewel het draagt het bij aan de vergroting van de kennis over planten bij de bezoekers aan de tuinen en is verrassend en speels. De tentoonstelling gooide voor de jury, bestaande uit de directeuren van alle aangesloten botanische tuinen, de hoogste ogen.

Blad of geen blad

Tja, schaduwplanten. Wat zijn dat eigenlijk. Veel planten die we schaduwplanten noemen, bloeien in het vroege voorjaar in het bos – en vermijden dus eigenlijk de schaduw. De bomen hebben dan nog niet hun volledige bladertooi, zodat het licht de grond bereikt. Met schaduwplanten worden ook de planten bedoeld die in de schaduw floreren: aan de schaduwkant van rotsen of op de bodem van een altijd groen naaldbos. Bij tuiniers zijn schaduwplanten geliefd. Ze fleuren donkere plekken op en brengen het voorjaar al vroeg in de tuin. De Botanische Tuinen Universiteit Utrecht heeft een imposante collectie schaduwplanten. Vanaf 1 maart kunt u gaan kijken, dan is de tuin weer open na de winterstop.

Schaduwplanten op de stoep

Maar ook buiten de botanische tuinen vindt u schaduwplanen. Een mooi voorbeeld van een schaduwbestendige stoepplant die u op dit moment bloeiend aan kunt treffen is klein glaskruid. Het staat er glanzend bij, bloeit volop en vergroent duistere, vochtige steegjes. Vlak bij huis zijn meer schaduwplanten te vinden. Speenkruid is zo'n vroege-voorjaarsbloeier die profiteert van de zon voor de bomen in blad komen. Voor menigeen begint het voorjaar met het eerste bloeiende speenkruid en het is een wedstrijdje wie de eerste ziet. Maak u geen illusies, bij de Eindejaars Plantenjacht van Floron zijn de eerste bloeiende exemplaren al aangetroffen, al bereikte het speenkruid niet de top 25.

Voorbode

Over speenkruid (Ficaria verna) schreef Willeke te Flierhaar van de Hortus Botanicus Amsterdam een mooi stukje voor het vriendenblad van deze tuin. Willeke: "Het speenkruid is de ultieme voorbode van de lente: als vanuit het niets vormt zich langs slootkanten en op vochtige bosgronden een uitgestrekt tapijt van heldergele, klein bloemen. (‘Verna’ is Latijn voor lente). Op bewolkte dagen zijn de bloemen gesloten, maar zodra de zon tevoorschijn komt spreiden de vrolijke bloemhoofdjes zich wijd open."

"Dit algemeen voorkomende lid van de ranonkelfamilie (Ranunculaceae) bloeit vanaf maart tot en met ongeveer april. Na de bloei sterft het bovengrondse deel af, maar de ondergrondse knolletjes blijven in leven voor het volgende jaar. Het is waarschijnlijk dat het speenkruid daar zijn naam aan dankt. Graaf tijdens een zonnige voorjaarswandeling maar eens een plantje op: je zult zien dat de knolletjes de vorm hebben van kleine speentjes. Vroeger werd speenkruid ook wel ‘katteklootjes’ genoemd. Een ietwat minder kuise, maar toch treffende naam."

"Omdat het vlezige blad veel vitamine C bevat, werd de plant indertijd gebruikt tegen scheurbuik. Vandaar de Duitse soortnaam ‘scharbockskraut’. Daarnaast zou het kruid helpen tegen aambeien en spataderen en heeft het ontstekingsremmende, pijnstillende eigenschappen. De jonge blaadjes van speenkruid zijn prima te gebruiken in een salade, ze smaken fris met een licht pittige, zure ondertoon. Zorg wel dat je het blad plukt vóór de bloei: na de bloei ontwikkelen zich giftige stoffen en smaakt het blad bitter."

Eikvaren

Nog zo'n schaduwplant, die ook een plaatsje kreeg in het mooie magazine van de Hortus Botanicus Amsterdam: de gewone eikvaren (Polypodium vulgare). Willeke: "Op oude muren, aan de voet van eikenbomen en verspreid door bossen en duinen vind je de gewone eikvaren. Het is een typische bodembedekker: de bladeren van de varen komen direct tevoorschijn uit de wortelstokken en daardoor kunnen ze grote oppervlakken bedekken. Schitterend toch? Zo’n golvend tapijt van varens."

"Het dikke, wintergroene blad heeft door de smalle deelblaadjes wel wat weg van een visgraat. De varen is een overwinteraar, dus als je in de winter wat groen mist is deze eikvaren een aanrader voor je tuin. De schubbige, kruipende wortelstok komt vaak aan de oppervlakte. En uit die wortelstok komen weer vele kleinere wortels. Hier heeft de varen zijn wetenschappelijke naam ‘Polypodium’ aan te danken: het Griekse ‘polys’ betekent ‘veel’ en ‘podion’ betekent voetje. Een veelvoetige varen dus."

"Net als andere varensoorten draagt de eikvaren sporen. Die sporenhoopjes vind je aan de onderkant van het blad, in twee nette rijen. De sporen rijpen in de zomer van juli tot september en worden dan oranjebruin van kleur. Bij rijpheid vallen ze op de grond, waar ze ontkiemen als de grond vochtig genoeg is."

"De wortelstok (rizoom) heeft een bitterzoete smaak en werd vroeger gebruikt in sommige zoetwaren, zoals nougat. In de kruidengeneeskunde werd de gedroogde wortelstok gebruikt als zuiverend en wormafdrijvend middel."

Leuk om te weten, maar laat de planten fijn staan. Kom ze bewonderen, in de botanische tuinen, op de stoep of ergens buiten in de natuur. Welke soorten houden het in de schaduw uit? Maak uw wandelrondje met een verse blik, gericht op de schaduwplanten.

Meer informatie 

• Botanische Tuinen Universiteit Utrecht.
• De Joke 't Hart Prijs wordt georganiseerd door de Vereniging van Botanische Tuinen Nederland (NVBT).
• Vereniging van Botanisch Kunstenaars Nederland.
• Stoepplantjes.

Tekst: Willeke te Flierhaar, Hortus Botanicus Amsterdam, en Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Hanneke Jelles (leadfoto: speenkruid op de stoep); Dick Smit; Charlotte Ovaa; Willeke te Flierhaar; Barbara van Amelsfort