Valentijn onder water

Vandaag, op Valentijnsdag, draait het om liefde, geliefden en om liefdesverklaringen. Wij mensen hebben de neiging om ook in de natuur te zoeken naar voorbeelden van liefde en trouw. Dieren die elkaar trouw blijven worden veel afgebeeld en genoemd in blogs en andere media. Voorbeelden zijn zwanen, tortelduiven en pinguïns. Maar ook vossen, bevers en dieren die in hun naam een link met de liefde hebben, zoals lieveheersbeestjes en zoenvissen, worden grif gedeeld. Dat geldt ook voor schattige afbeeldingen van verstrengelde zeepaard-stelletjes. Vooral het feit dat de mannetjes liefdevol in hun buidel de eieren uitbroeden en de jongen verzorgen, is superromantisch. In dit natuurbericht nemen we na de valentijnsschelpen van vorig jaar nog een paar zeedieren onder de loep die je misschien ook tot de 'valentijnssoorten' kunt rekenen.

Stekelige liefdesverklaring

Het associëren van zee-egels met de liefde ligt niet meteen voor de hand. Op aarde leven een kleine duizend soorten zee-egels. Daaronder vallen zowel soorten met zachtere haarachtige stekels als dieren met puntige, je voeten doorborende stekels. Zo'n stekelbol lijkt niet iets dat met Valentijn het hart van je geliefde sneller doet kloppen. Dat wil zeggen, in ons land dan. Elders op de wereld denkt men daar anders over. Daar worden ze beschouwd als een delicatesse 'met een twist'. Dat geldt bijvoorbeeld voor Aziatische landen zoals Japan, waar dit gerecht uni of umami genoemd wordt en men de dieren al dan niet rauw opslurpt of bijvoorbeeld verwerkt tot sashimi, sushi of nigiri. Maar ook dichter bij huis in de landen rondom de Middellandse Zee zijn zee-egels – in het Italiaans: 'ricci di mare' – gezocht 'liefdesvoedsel'. En inmiddels zijn ze ook bij ons in diverse restaurants verkrijgbaar. Wat wij mensen eten zijn de gonaden: de geslachtsorganen van de voorzichtig opengebroken dieren. Rauw is de smaak vergelijkbaar met die van oesters, zacht ziltig als de oceaan. Maar ook gebakken of gegrild op de barbecue lijkt de smaak op oesters: boterachtig smeltend in de mond. En net als bij oesters – hier komt Valentijnsdag om de hoek kijken – wordt het eten van zee-egels gezien als afrodisiacum. Het eten zou de potentie, geslachtsdrift en het seksuele plezier verhogen. De gonaden bevatten de stof anandamide, een cannabinoïde neurotransmitter die inwerkt op het dopaminesysteem in de hersenen. Hoewel je er niet 'stoned' van wordt, zorgt het er wel voor dat de neurale structuren van het beloningssysteem in de hersenschors worden geactiveerd op de plaats waar ook de 'sex-drive' vandaan komt.

Harteloos

De gegeten zee-egels zijn die met puntige stekels en een hard skelet. In onze nabije kustzone leeft tussen stenen uit die groep alleen de Kleine of Gewone zeeappel (Psammechinus miliaris). De dichtheden zijn vrij klein, de dieren zelf ook. Op het strand spoelen soms de halfronde skeletjes aan, een enkele keer nog met stekels. Wat in restaurants geserveerd wordt zijn overigens niet deze dieren maar zee-egels afkomstig uit IJsland, Noorwegen of Bretagne. Ook de andere soorten die in ons gebied leven, worden niet gegeten. Zoals de met zachtere haarachtige stekels bezette Gewone zeeklit (Echinocardium cordatum) waarvan vooral de broze, grijswitte skeletjes vaak aanspoelen. Een eventuele link met Valentijnsdag is alleen te zien in de Nederlandse naamgeving: een wat oudere naam is Hartegel, wat alleen op de vorm slaat. Zee-egels hebben namelijk geen hart.

Drie harten en veel armen

Heel anders is het bij inktvissen als de Octopus en Zeekat. Die hebben niet één maar zelfs drie harten. Er is één hoofdhart dat zuurstofrijk bloed door het hele lichaam pompt. De andere twee harten zijn nodig om zuurstof van de kieuwen naar het hoofdhart te vervoeren. Een en ander heeft te maken met de samenstelling van het bloed. Waar mensenbloed rijk is aan ijzer en een rode kleur heeft, bevat het bloed van octopussen en inktvissen koper. Het daardoor blauwachtige bloed zorgt ervoor dat in warme klimaten meer zuurstof kan worden opgenomen. In een koude omgeving met weinig zuurstof hebben de dieren extra hulp nodig om genoeg zuurstof in hun lichaam te krijgen, vooral als ze bij de zeebodem leven. Daarbij helpen de twee extra harten.

Knuffeldier

Vooral de Octopus is de laatste decennia uitgegroeid tot geliefd knuffeldier. In bijna elke speelgoedwinkel zijn octo-knuffels te koop. Populair zijn bijvoorbeeld de bekende pluchen 'jantje-lacht-jantje-huilt' variaties, die als je ze binnenstebuiten draait een andere kleur en een boos gezichtje krijgen. Een inventieve overname van de camouflagetechniek die de echte dieren onder water ook vertonen. Peuters en zelfs baby's zijn gek op die knuffels. Maar wie weet kun je ook je minder jonge 'baby-sweetheart' er mee blij maken met Valentijn. 

Inktvissen spotten

Duikers zien uiteraard liever echte inktvissen. Om in ons Noordzeegebied onder water een levende Octopus te zien moet je uitzonderlijk veel geluk hebben. Hier komt – zeldzaam – alleen de Kleine octopus (Eledone cirrhosa) voor. Bekend werden de opnamen van hobbyduiker Mark Barto, die dit dier in oktober 2018 op zo’n 8 kilometer afstand van Callantsoog voor de lens kreeg. Het prachtige oranjerode exemplaar poseerde rustig voor de camera en wisselde af en toe van kleur naar bleekroze. De verwachting dat met het opwarmen van het zeewater ook deze Octopus in onze wateren toeneemt, is nog niet bevestigd. In de afgelopen jaren werd de soort nauwelijks door duikers gezien. Anders is het met het spotten van tienarmige inktvissen in de Oosterschelde. Duikers moeten er nog even op wachten, maar als het zeewater in het voorjaar warm genoeg is, trekken de zeekatten en pijlinktvissen vanuit de diepere Noordzee naar onze kust. Vooral de jaarlijkse trek van de zeekatten – Sepia’s – naar de Zeeuwse Delta geldt als een van de hoogtepunten van het duikseizoen. De inktvissen komen hierheen om te paaien, eitjes af te zetten en – in de meeste gevallen – vervolgens te sterven. Wel jammer dat het niet rond Valentijnsdag valt. Het flirten, de mooie ogen en wisselende kleurpatronen van de dieren, de gevechten om vrouwtjes, het liefdesspel met vele armen, de paring en het uiteindelijke afzetten van eieren... Romantischer kan haast niet. Strand(be)zoekers moeten zich behelpen met de weinig romantisch uitziende inwendige rugschildjes van overleden zeekatten. De Engelse naam daarvoor 'Cuttlebone', klinkt weliswaar gezellig knuffelachtig (to cuddle = omhelzen, knuffelen) maar die naam heeft een heel andere herkomst en niets met Valentijnsdag te maken. De enige link daarmee is dat de schildjes, die verkocht worden om in kooitjes van vogels te worden opgehangen, soms ook in een hartjesvorm gesneden worden aangeboden.

Ten slotte: het is triest, maar niet elke Valentijnsdag-kaart heeft een liefdevol resultaat. Mocht het helemaal fout gelopen zijn en ben je voor 'kwal' uitgescholden, dan zijn jullie hoogstwaarschijnlijk niet voor elkaar bestemd. Kwallen hebben, net als mensen die dit als scheldwoord gebruiken, geen hart. Dat valt dus ook niet te veroveren.

Tekst: Inge van Lente en Rykel de Bruyne, Stichting ANEMOON 
Foto's: Marion Haarsma (leadfoto: Zeekatten in de Oosterschelde); Mark Barto; Marion Haarsma; R.H. de Bruyne; PICTAN