Natuur op de stoep: korstmossen

Tijdens de afgelopen warme weken waren er veel verdroogde stoepplanten - hun zaadjes hebben ze al uitgestrooid. Maar we zagen ook de nodige planten die er prachtig fris bij stonden, temidden van dor gras of hete bestrating. De scherp getekende schaduwen lijken haast kunstwerkjes. Op die tegels zijn meer kunstige levensvormen te zien. Ronde plakken in geel, grijs en blauw. Als je niet goed kijkt, zie je ze voor platgetrapte kauwgum aan. Maar het zijn korstmossen. Ook op paaltjes en bomen vind je ze, vaak in het gezelschap van plukjes mos.

Stadsnatuur

Die mossen en korstmossen hebben sinds kort onze belangstelling. Met steun van de Vrienden van de Leidse Hortus doen we mee met een project dat in oktober dit jaar van start gaat, onder de titel HiddenBiodiversity. Er zijn een heleboel partijen aangesloten en de taken zijn verdeeld. De Hortus gaat zich bezighouden met, u raadt het al, mossen en korstmossen.
Maar eerlijk is eerlijk: daar weten we nu in de Hortus nog niet veel van. Toevallig heeft biologiestudent Harold Timans de Leidse Hortus in 2021 en 2022 geïnventariseerd op korstmossen in het kader van een stage. Hij vond 111 soorten! Het artikel hierover verscheen kortgeleden in het gespecialiseerde mossen- en korstmossentijdschrift Buxbaumiella. In een botanische tuin is het klimaat natuurlijk net iets prettiger voor mossen en korstmossen, door de verscheidenheid aan ondergronden en het feit dat er beregend wordt. Maar ook elders in de stad zijn veel mossen en korstmossen te vinden.

Bemoste beuken in de regen (Bron: Hanneke Jelles)

Schuilplaats in miniatuur

Waar zijn die goed voor, vroeg een bezoeker me laatst. Natuurlijk hoeft niet alles ergens goed voor te zijn, maar het helpt misschien om aandacht voor deze kleine stadsbewoners te genereren. Over het nut van korstmossen moest ik even nadenken. Het antwoord is misschien heel simpel: ze zorgen voor een schuilplaats en voedsel voor allerlei kleine stadsbeestjes, en zorgen dat het water wat langzamer wegloopt. Ze maken de omgeving gunstig zodat planten zich er kunnen vestigen. Ze groeien  op stenen, paaltjes of bomen maar gebruiken die alleen als steuntje: ze leven van de lucht, daar halen ze hun voedsel en water uit.
Korstmossen kunnen overleven op plekken waar zelfs een stoepplant het niet uit kan houden, en daar voor voeding en schuilplaats zorgen. En ze hebben nog een bijzondere eigenschap: ze zijn gevoelig voor hun omgeving, en vertellen ons daar iets over. Hoe oud de groeiplek is, of hoe schoon de lucht er is. Lees bijvoorbeeld wat Laurens Sparrius schreef over gele korstmossen en stikstof.

Overlever

Korstmos is een echte overlever, die de eigenschappen van schimmels en algen of blauwwieren combineert. Sterker nog: schimmel en alg zijn zo met elkaar vergroeid dat ze zonder elkaar niet kunnen voortbestaan. Dat een korstmos uit schimmel én alg bestaat werd zo'n honderd jaar geleden ontdekt. De alg is een plantje dat met behulp van zonlicht suikers kan maken, het kan aan fotosynthese kan doen. De schimmel zorgt voor de opname van water en mineralen. De schimmel vormt een beschermende laag om de alg heen en zorgt voor de vorm van het korstmos. Daar valt veel meer over te zeggen en we hopen Harold Timans dat op deze plek in de toekomst zal doen. In oktober start bij de Leidse Hortus bovendien een PhD-kandidaat aan een vierjarig onderzoek naar mossen en korstmossen in de stad.

Sinaasappelkorst en purperschaaltje

In mijn jonge jaren was het op naam brengen van een korstmos behoorlijk lastig en er kwamen allerlei chemicaliën aan te pas. Vandaag de dag kun je met de app ObsIdentify een heel eind komen. Bovendien hebben korstmossen nu Nederlandse namen. Die zijn toch net iets makkelijker onthouden dan wetenschappelijke namen. 

De naamgevers zijn behulpzaam geweest met fraaie namen als purperschaaltje, geweimos, heksenvingermos en sinaasappelkorst. Wilt u alvast een beetje oefenen, ga dan met de korstmossenbingo (pdf: 165 KB) van Harold op zoek naar korstmossen in de Hortus. Wilt u al van de hoed en de rand weten, dan vindt u hier goede informatie.

Tips welkom, onderzoek gaat door

Het is nog geen oktober, onze PhD-kandidaat en het project moeten nog beginnen. De mooie nieuwe korstmossengids van KNNV Uitgeverij verschijnt ook in oktober, u kunt er alvast een reserveren. En als u toch de site bezoekt, het Stoepplantjesalbum is een mooi cadeau voor uzelf en anderen. Toch alvast een vraag aan u: welke tips heeft u als het gaat om korstmossen? En vooral: wat vraagt u zich af? Wat zouden wij, als botanische tuin, over korstmossen moeten vertellen aan onze bezoekers? Denk met ons mee en laat het weten: educatie@hortus.leidenuniv.nl.

Vergeet intussen niet ook van de stoepplantjes te genieten. In deze droge tijd hebben ze vruchtjes en zaadjes in allerlei vormen, of soms zijn ze nog fris en vol bloemen. Meld ze aan voor het stoepplantjesonderzoek, dat volop doorgaat de komende jaren.

Tekst: Paul Keßler, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Hanneke Jelles, Hortus botanicus Leiden