Natuur op de stoep: klein glaskruid

Klein glaskruid (Parietaria judaica) groeit voornamelijk in steden, van Amsterdam tot Deventer en zuidelijker. Zij groeit vooral op muren en tegenwoordig ook op straat. Het is een inheemse plant die al eeuwenlang in Nederland voorkomt. De blaadjes bevatten silicakristallen die als schuurmiddel werken. Klein glaskruid werd daarom vroeger wel gebruikt om glazen en aardenwerk te poetsen. Deze plant bevat naast silica ook veel saponinen, dat zijn zeepstoffen. Je kan er dus niet alleen mee schuren, maar je glazen worden ook schoner. In het Frysk heet dit glaskruid dan ook letterlijk de kleine glazenpoetser (lytse glêspoetser).

Schone stadsbewoner

Nu gebruiken we natuurlijk gewoon afwasmiddel en een schuurspons als we een vervelende lippenstiftvlek willen verwijderen. Alleen moet je voor die spullen helemaal naar de supermarkt. Het zou best handig zijn als het afwasmiddel en de schuurspons bij jou buiten uit de muur groeiden. Zo heb je het altijd bij de hand. Zou klein glaskruid misschien in de steden groeien omdat zij daar werd gebruikt? We hebben in Nederland maar weinig stenige gebieden. Klein glaskruid moeten we dus wel vanuit stenige plekken meegenomen hebben naar de stad. Of zou klein glaskruid vroeger ook op andere plekken hebben gegroeid en zichzelf hebben aangepast aan het leven in de stad? Zo’n evolutionaire relatie is naar mijn weten nooit onderzocht en is misschien wat vergezocht.

Dagdromen

Toch is het leuk om te dagdromen over de relaties tussen mens en plant. Ik zie voor me dat klein glaskruid eeuwen terug de muren bedekte van kroegen, restaurants en oude herbergen. De afwasser plukte dan een flinke hand glaskruid om de meest hardnekkige vieze plekken op pannen, borden en glazen te lijf te gaan. In een van de oudste plantengidsen van Nederland, de Flora Batava, wordt klein glaskruid ook aangeraden als tandpoeder. Tandpoeder werd gebruikt als een soort tandpasta. Alle gasten van een herberg kregen dan vast ook bij hun wasbakje een klein borsteltje met twee blaadjes glaskruid. Als ik nu een herberg op die manier zou willen runnen dan zou dat best moeilijk zijn.

Plantenpolitie

Vanaf 1991 zijn klein glaskruid en veel andere muurplanten wettelijk beschermd. Sindsdien gaat het beter met klein glaskruid, muurbloem, muurvaren, muursterretje en meer muurminnende varens en mossen. Veel van deze planten zijn dan ook sinds 2020 niet meer beschermd. Ook klein glaskruid was tot 2020 een beschermde plant en is nog steeds vrij zeldzaam in een aantal regio's. Ik ben bang dat die muurplanten weer verdwijnen omdat ze niet meer beschermd zijn. Deze unieke muurflora groeit in Nederland alleen nog in steden waar ook veel mensen wonen. Wat bekent dat ze leven in een milieu van constante verandering en vernieuwing. Helaas wordt veel muurflora zomaar verwijderd omdat we alles graag ontzettend netjes willen hebben. Ze groeien ook vooral op oude muren die regelmatig gerestaureerd, gerepareerd of vervangen moeten worden. Dit wordt doorgaans gedaan met hard cement en beton zodat het gebouw er weer als nieuw uitziet. Daardoor kunnen deze muurplanten hier niet meer groeien, ook al zou je ze weer terugplanten. Toen de planten nog beschermd waren, werden muren zo gerepareerd dat het leven van de planten gewaarborgd werd.
Gemeentes, bedrijven en particulieren hebben geen wettelijke aanleiding meer om voorzichtig met hun muurflora om te gaan, door het wegvallen van de beschermde status. Muurflora heeft een hoge romantische, cultuurhistorische en natuurwaarde. Als deze niet beschermd wordt dan lopen we kans om die te verliezen.

Het is mooi om te zien dat het steeds beter ging met deze planten toen ze werden beschermd. Lokale natuurorganisaties en hun vrijwilligers hebben daar hard aan gewerkt. Zij hebben de kennis en passie om deze planten te beschermen. Dat lijkt me niet makkelijk. Stel je maar eens voor dat je de politie belt omdat iemand een bos klein glaskruid van een muur heeft gerukt. De urgentie is waarschijnlijk ver te zoeken aan de andere kant van de lijn. Weet de politie wel hoe ze klein glaskruid kan herkennen? Ik dagdroom verder over het oprichten van een speciale plantenpolitie die onze muurflora blijft beschermen, ook al is het niet verplicht.

Herkenning en erkenning

Klein glaskruid is door iedereen, inclusief de politie, gelukkig vrij makkelijk te herkennen van een foto. Ze heeft niet veel dubbelgangers, maar wel een grote zus. Groot glaskruid (Parietaria officinalis) is nog zeldzamer, maar strikt gezien niet inheems. Ze is daarom ook nooit beschermd geweest. Groot glaskruid is groter dan klein glaskruid. Dit kan je het beste zien aan de bladeren, die zijn bij klein glaskruid twee tot vijf centimeter en bij groot glaskruid drie tot twaalf centimeter lang. In de grootte van de bladeren is flink wat overlap. Als je zeker wilt weten welke van de twee het is moet je helaas een stengel afbreken. Groot glaskruid heeft namelijk een holle stengel en klein glaskruid niet. Glaskruid heeft kleine groene, witte en/of rozige bloemen die groeien in groepjes uit een bladoksel tegen de stengel. Het zijn misschien geen opvallende grote of kleurige bloemen, maar ze zijn wel interessant. De bloemen zijn namelijk polygaam. Bij polygame planten kan elke bloem vrouwelijke (stempel), mannelijke (meeldraden) of beide soorten voortplantingsorganen hebben. Klein glaskruid wordt onder andere door de wind bestoven, net als grassen en veel bomen. Als de bloemen bloeien, komen eerst de vrouwelijke delen tot bloei om stuifmeel van een andere plant op te vangen. Daarna komen de mannelijke meeldraden tot bloei om hun stuifmeel over te laten waaien naar de buren. Zo voorkomt de plant dat ze zichzelf bestuift.

In de natuur zijn ontzettend veel voorbeelden te vinden van allerlei soorten relaties en verdelingen van voortplantingsorganen. De meeste bloemen zijn tweeslachtig, ze hebben zowel mannelijke meeldraden als vrouwelijke stempels. Klein glaskruid is een polygame, fluïde intersekse stadsbewoner, die je ook nog kan helpen met het afwassen van een bierglas. Als Amsterdam Pride deze augustus nog een plantenambassadeur zou zoeken, dan lijkt klein glaskruid me een goede kandidaat. De lhbtiq+-gemeenschap en klein glaskruid verdienen het allebei om gevierd, gekoesterd, gewaardeerd en beschermd te worden. Wil jij helpen om klein glaskruid en andere muurplanten te beschermen? Leer ze dan herkennen en geef je waarnemingen door. Daar kun je organisaties die planten beschermen mee helpen.

Naast dagdromen over plantenpolitie en plantenambassadeurs doe ik ook onderzoek naar planten in de stad met het Stoepplantjes-onderzoek. Voor het onderzoek kan jij ook waarnemingen invoeren van planten. In onze database staan al acht waarnemingen van klein glaskruid. Wij bestuderen met jouw waarnemingen de soortenrijkdom en biodiversiteit van steden. Op de website staan veel tips over het leren herkennen van planten. Met de app ObsIdentify, een product van Stichting Observation International in samenwerking met Naturalis Biodiversity Center en Natuurpunt, kun je bijvoorbeeld via een foto planten maar ook insecten en paddenstoelen automatisch herkennen. Zo kan iedereen een activistische bioloog worden in de grote stad.

Meer informatie

• Meer over klein glaskruid op de website Stadsplanten;
• In de monumentale Grote Kerk in Breda loopt momenteel een kleine tentoonstelling van stadsplanten in Breda, gemaakt door kunstenaar Mandy den Elzen: 'Flora van Breda';
• Van alles over stoepplanten en stadsnatuur op Stoepplantjes.nl

Tekst: Nienke Beets, Hortus botanicus Leiden
Foto's: Hanneke Jelles; KU Leuven; Hortusfreak.nl; Charlotte Ovaa;