Stoepplantje van de week: klimopereprijs

De meeste planten uit het geslacht Veronica of ereprijs zijn klein en onopvallend, tot ze beginnen te bloeien: bijna alle soorten hebben opvallende blauwe bloemetjes met een witte 'keel' en twee ver uitstekende meeldraden. Die bloemetjes mogen dan klein zijn, hun kleur trekt de aandacht. Het stoepplantje van deze week, de klimopereprijs (Veronica hederifolia), is een van de wat meer bescheiden familieleden. Het is een algemeen plantje en kan tot dertig centimeter hoog worden, maar blijft meestal veel lager. Het bloeit met lichtblauwe of lila bloemen. Die bloemen zijn er inmiddels: deze eenjarige bloeit van maart tot mei.

Meer dan genoeg

Volgens Heukels' flora komt de klimopereprijs, een van de circa 25 soorten ereprijs in ons land, voor op 'open, droge voedselrijke grond in akkers, bermen en graslanden, om boomvoeten en in lichte loofbossen'. Het is dus geen plant die beperkt blijft tot de straat, maar open, voedselrijke bermen en boomvoeten zijn er in de stad meer dan genoeg. De klimopereprijs dus ook. Toch lijkt het plantje wel zijn voorkeuren te hebben, want volgens de globale verspreidingskaart van Floron komt het praktisch in het hele land voor, met opvallende uitzonderingen voor Friesland, het westen van Drenthe en Overijssel, de Veluwe, de eilanden in het Deltagebied en het oosten van Noord-Brabant en het aangrenzende deel van Limburg. Uit de detailkaart blijkt het echter in vrijwel alle kilometerhokken voor te komen, zij het iets minder uitbundig in de IJsselmeerpolders.

Hybride

Klimopereprijs is een hybride soort. Het is ontstaan uit de Zuid-Europese Veronica triloba en Veronica sublobata, die een verschillend aantal chromosomen hebben (diploïd, resp. tetraploïd), waardoor de bastaard 'allohexaploïd' is. Voor een echt zekere determinatie is daarom dikwijls DNA-onderzoek nodig. Maar dat is voor ons doel niet nodig.

Naam

De reden waarom dit plantje klimop-ereprijs heet, ligt voor de hand: de blaadjes lijken wel wat op die van klimop. Hederifolia, het tweede woord van de wetenschappelijke naam, wijst daar ook op. Hedera is klimop, folium is blad. Samen is daarmee het bijvoeglijk naamwoord hederifolius (-a, -um), 'klimopbladig' gemaakt. Waarschijnlijk is dat ontsproten aan het brein van middeleeuwse botanici; in een gewoon Latijns woordenboek is het niet te vinden, maar dat is verre van uitzonderlijk bij botanische namen.
De oorsprong van de Nederlandse naam ereprijs is veel minder duidelijk. We moeten die niet zien als een prijs die iemand ontvangt als eerbetoon, maar zoals Kleijn in Planten en hun naam citeert uit Dodonaeus, als naam voor een plant die Eer ende Prijs oft Lof verdient, want het plantje stond vroeger als geneesplant in hoog aanzien. Boerhaave zegt dat in het Latijn ook in die bewoordingen: honor et laus. Samen met bevernel werd ereprijs aangewend tegen de pest.
Ereprijs werd ook gebruikt tegen kwalen van de lever en de milt. Petrus Nyland beweert in De Nieuwe Verstandigen Hovenier (1668): Eeren‑prijs Y opent de verstoppinge van Lever en Milt, drijft de Urijn en 't Graveel [= blaas- of nierstenen] af. Of daar ook bewijs voor is, blijft de vraag. Kleijn noemt daarnaast nog het gebruik van ereprijs tegen jicht, reuma, geelzucht, etterende zweren en verwaarloosde wonden. Dat was dus nogal wat.

Langer in gebruik

Over de oorsprong van Veronica valt ook het nodige te zeggen. In Species Plantarum uit 1753 heeft Linnaeus de ereprijs de naam Veronica gegeven, maar dat was vooral een bevestiging van bestaand gebruik. Hij verwijst daarbij naar Gronovius' Flora virginiana uit 1729, waarin deze de planten beschrijft die John Clayton (ca. 1695 - 1773) in Virginia gezien en verzameld heeft. Ook verwijst Linnaeus naar zijn eigen Hortus Cliffortianus uit 1737 of '38, de beschrijving van het landgoed van George Clifford, bij wie hij toen verbleef.
Ook uit andere bronnen blijkt dat de naam Veronica al veel langer in gebruik was: Clusius gebruikte hem in 1601 al, en in de uitgave uit 1608 van Dodonaeus' Cruydt‑Boeck (eerste druk uit 1554) bespreekt deze Het cruydt dat wij Veronica nu ter tijt, oft anders Eerenprijs noemen.
Veronica lijkt een Latijns woord, maar dat is het niet. Het Woordenboek van voornamen van Van der Schaar en de Nederlandse voornamenbank van het Meertens Instituut melden in gelijkluidende bewoordingen dat Veronica 'zegebrengster' betekent, en teruggaat op het Griekse Pherenikè, afgeleid van pheroo, '(naar voren) dragen' en Nikè, de godin van de overwinning (ja, die van de hardloopschoenen).
Veronica (ook overgeleverd uit het Macedonisch als Berenice) is ook de naam van de heilig verklaarde vrouw die het gezicht van Christus afveegde met een doek, waarop toen een afdruk van diens gezicht kwam. Op grond hiervan werd de naam in de Middeleeuwen ook wel verklaard uit Latijn verus, 'waar' en het ongebruikelijke icon (klassiek Grieks eikoon), 'afbeelding.' Vandaar vera-iconica, 'het ware beeld [van Christus].' Dat is natuurlijk een mooi christelijk verhaal, waar toch wel het nodige op af te dingen is; de vraag wat dan de kip is en wat het ei, is daarbij zeker niet de minste. Kleijn geeft daarnaast nog een andere verklaring: uit vera en unica, 'de enig ware,' vanwege het gebruik als geneeskruid, maar noemt daar geen bronnen bij.

Betrouwbaar

Maar dan komt Kleijn met een heel prozaïsche verklaring van Veronica, die best eens de meest betrouwbare kan zijn. Hij noemt daarbij de naam van Koernike, die niet in zijn literatuuropgave te vinden was. Enig googlen bracht aan het licht dat Kleijn hier verwijst naar een citaat uit Geschichte und Volkskunde der deutschen Heilpflanzen (tweede uitgave, 1938) van de Duitse botanicus Heinrich Marzell (1885-1970; wel in de literatuuropgave), waarin een artikel van Koernike uit 1908 wordt genoemd. Marzell wijst verklaringen uit de vrouwennaam en uit vera-unica resoluut van de hand en noemt dan Koernike, die de naam verklaart als een verschrijving van Vetonica of Betonica.
Dat mag het einde van de mooie verhalen betekenen, maar zo'n verklaring is minder vreemd dan het lijkt: bij het uitpluizen van de 'stamboom' van met de hand gekopieerde middeleeuwse literatuur wordt er juist naar varianten, verschrijvingen en verkeerd 'gecorrigeerde' woorden gekeken, en daar zijn vergaande conclusies uit te trekken. Ook de kopiisten vergisten zich soms en ook in de middeleeuwen waren ze wel eens moe. Kortom: het waren net mensen. Er zijn zo stukken tekst gevonden die dubbel gekopieerd of helemaal overgeslagen waren, of waarbij er een aantal regels op de verkeerde plaats beland zijn. En een verschrijving in een naam kan lang doorwerken, omdat een naam niet uit het zinsverband af te leiden is.

Er is ook ondersteunend bewijs, want een Franse uitgave van Dodonaeus' Cruydt‑Boeck gebruikt voor de gewone ereprijs (Veronica chamaedrys) de naam Betonica Pauli. In het Duits bestond die naam in de vijftiende eeuw al als Sant Paulskraut. Ook tipt Kleijn in dit verband de oude benaming Vetonica uit het kruidenboek van Hieronymus Bock (diverse uitgaven uit de zestiende eeuw) aan. Vetonica/Betonica kan dus heel goed de bron voor Veronica zijn.

Leuk om te weten allemaal, maar ga vooral naar buiten en kijk uit naar de klimopereprijs met zijn fraaie blauwe bloemetjes. Wie hem eenmaal ontdekt heeft, ziet hem vast veel vaker. En als u hem vindt, meld dat dan voor het onderzoek.

En voor degenen die er graag de flora bij halen: sinds 2010 komt in Nederland ook de schijnklimopereprijs (Veronica cymbalaria) voor, die waarschijnlijk met potplanten is meegekomen uit Zuid-Europa. Hij houdt van een droge standplaats, maar is nog steeds heel zeldzaam.

Tekst: Wim Voortman, Hortus botanicus Leiden
Foto's: KU Leuven
Tekeningen: Hanneke Jelles; Esmée Winkel; Nathalie Tirion