Snuffelfiets: inwoners provincie Utrecht zetten luchtkwaliteit op de kaart

Sinds de aftrap van het experiment Snuffelfiets in mei 2019 brengen deelnemers al fietsend de luchtkwaliteit in kaart. Dat burgers de luchtkwaliteit meten, is niet nieuw. Denk aan het project Samen meten aan Luchtkwaliteit. Maar meten kan dus ook op de fiets! Namelijk met een kastje met ingebouwde sensor die de hoeveelheid fijnstof in de lucht meet.

Verschillende partijen werkten samen om experiment Snuffelfiets mogelijk te maken. De provincie Utrecht kwam met het idee en het bedrijf SODAQ zorgde voor de sensoren (de meetapparaatjes). Het beheer van het dataplatform is in handen van Civity. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) helpt bij het verwerken en analyseren van de enorme hoeveelheden data. Een jaar later hebben de fietsers meer dan 400.000 kilometer gefietst!

Meten van PM 2,5 gaat heel goed

De betrokken partijen presenteerden de eerste resultaten van het experiment tijdens twee webinars op 11 mei 2020 en 2 juni 2020 (pdf: 16,7 MB). Joost Wesseling, luchtexpert bij het RIVM, was één van de sprekers. Hoe bruikbaar zijn de verzamelde gegevens? Joost: "Het kleine meetapparaatje Sensirion SPS30 stofmeter heeft als sterk punt dat het met name de fijnste fijnstoffractie PM2,5 (deeltjes die kleiner zijn dan 2,5 micrometer) heel goed meet. Elk voordeel heeft helaas vaak ook een nadeel. Het meten van PM2,5 gaat heel goed, maar de sensor is minder geschikt om PM10 te meten. Zo zorgt vocht in de lucht voor vertekende metingen. Ook is de sensor minder geschikt om PM1 en PM4 (deeltjes kleiner dan 1 en 4 micrometer) te meten.”

Aan de slag met data

Kun je aan de hand van de data op het platform gelijk zien hoe schoon de gefietste routes zijn? "In het experiment is heel veel ruwe data verzameld”, licht Joost toe. “Die moeten we eerst controleren. Een deel van die data is namelijk niet bruikbaar. Zo nemen sommige mensen hun fiets met sensor mee in de trein of achter op de auto. Of ze nemen het kastje los mee.” Daarom filterde Joost alle meetwaarden bij snelheden van meer dan 45 kilometer per uur eruit. Dat is namelijk de hoogste snelheid die je met een speed pedelec kunt halen. Ook zijn op bepaalde punten de scores onwaarschijnlijk hoog of laag. Ook deze haalde Joost eruit.

Het totaalplaatje

Op het platform krijg je een indruk van de metingen per dag. Wil je een totaalbeeld krijgen van de data? Dan is het nodig om de gegevens van de verschillende fietsers en de verschillende meetdagen samen te brengen. Joost deed dit en verdeelde de data vervolgens over de kaart van de provincie. "Op de nieuwe kaart zie je geen routes meer, maar blokjes van 250 x 250 meter", vertelt Joost. "Snuffelfietsen dekken namelijk maar een deel van het grondgebied van de provincie. Je wilt eigenlijk ook weten hoe het iets verder van de route zit. Vooral in de stadscentra, waar veel gefietst wordt, kun je dan de data van meerdere fietsroutes samenvoegen. Hoe meer gegevens, hoe betrouwbaarder de schatting van de hoeveelheid PM2.5. Al met al zit er nog de nodige onzekerheid in de uiteindelijke concentraties. Op veel dagen zijn er te weinig fietsmetingen om significante uitspraken te doen over de gehele provincie."  

Wat zien we dan?

Je herkent gelijk de grote woonkernen: Utrecht, Amersfoort en Ede. Je ziet ook een aantal verbindingsroutes tussen de kernen. Er bleven ook plekken leeg op de kaart. Dan waren de uitkomsten te onzeker om op de kaart te zetten, omdat daar te weinig gefietst was.

Als we de eerste maanden van 2020 met elkaar vergelijken, zien we dat de verschillen groot zijn. In januari kleurt de kaart oranje-rood en is de fijnstofconcentratie kleiner dan 12,5 microgram per kubieke meter (ug/m3). In februari kleurt de kaart groen (rond de 5,5 ug/m3) en in maart en april geel (rond de 9 ug/m3). Dit correleerde met de metingen van het vaste Luchtmeetnet in Nederland met zes meetpunten in de provincie Utrecht. Het maakt dus meer uit in welke maand je een route fietst dan welke route je kiest. Dat komt door bijvoorbeeld de windrichting. Als de wind uit het oosten komt, dragen Duitse bronnen meer bij. Joost licht toe: “De concentraties in de provincie Utrecht worden vooral bepaald door de grootschalige concentraties, vaak ook achtergrondconcentraties genoemd. Daar valt de invloed van bronnen uit het buitenland onder."

Invloed snelweg op resultaten

Het is ook interessant om naar de invloed van (snel)wegen te kijken op de luchtkwaliteit. Kun je bijvoorbeeld het effect van de N230 (bovenlangs de wijk Oud Zuilen, Utrecht) zien in de metingen? Joost: “Wij zagen geen duidelijke verhogingen. Wel waren langs de A2 van Utrecht naar Breukelen de concentraties PM2.5 iets hoger dan gemiddeld. Dat is niet zo gek. Daar liggen ook het spoor, het Amsterdam Rijnkanaal én industrie.”

En maakt het uit hoe je van Amersfoort naar Den Dolder fietst? Of je langs de spoorlijn via Soestduinen fietst of via het fietspad langs de snelweg? Volgens Joost maakt dit wel uit, al is het verschil subtiel. “Langs de snelweg zijn de concentraties meestal wat hoger,” stelt hij. “Je kunt dus beter via de Soestduinen fietsen." Wel maakt hij een kanttekening. “We keken nu naar vier maanden data in de winterperiode. Mogelijk kunnen we aan het einde van het fietsexperiment meer en duidelijkere conclusies trekken.”

Effect COVID-19

Door COVID-19 was er minder verkeer. Heeft dit effect gehad op de fijnstofconcentraties in de lucht? “Dat is nog lastig te zeggen”, stelt Joost. “Eind april lieten de officiële meetgegevens in Nederland geen duidelijk verband zien. Wel schat het RIVM dat er afnames in de fijnstofconcentratie van vijf tot tien procent kunnen optreden op basis van bekende veranderingen in de mobiliteit. Alleen direct langs drukke wegen zagen we nu al effect.”

Uit het Snuffelfietsonderzoek blijkt dat mensen op andere tijden fietsen en andere routes rijden. “Dat is niet zo verrassend”, stelt Joost. “Mensen fietsen niet meer het vaste woonwerktraject, maar maken eerder een fietsrondje in hun woonomgeving om even te ontspannen.”

Ervaringen van twee Snuffelfietsers

Hoe was het om mee te doen aan het experiment Snuffelfiets? Bart van der Wolf is mede-initiatiefnemer van het Zeister luchtkwaliteitmeetproject SMAL (Samen Meten aan Luchtkwaliteit). Hij is snuffelfietser van het eerste uur. Hij deed al mee met het experiment van de provincie Utrecht in 2018 om te kijken of het meten tijdens het fietsen überhaupt mogelijk was. “Ik vond het leuk om mee te doen,” vertelt Bart. “Ik was benieuwd of ik mijn persoonlijke waarnemingen over bijvoorbeeld houtrook of de uitlaatgassen terug zou zien in de Snuffelfiets-data. Dat gold wel voor houtrook, maar niet voor de brommers.” Ook vond Bart het leuk om veel verschillende routes te meten. “Heel leuk, dan fiets je over paden waar je anders nooit komt.”  

Fietskoerier Karen Poot deed ook mee aan het experiment Snuffelfiets. “Ze waren heel blij dat er fietskoeriers deelnamen”, vertelt Karen. “Wij maken namelijk heel veel ritten en dat betekent veel data. Ik vond het interessant om de resultaten te zien. En om te kijken welke routes schoner waren dan andere routes. Het is nog wel een beetje de vraag of wij als fietskoeriers echt gaan omrijden voor schonere lucht.”

Zelf een schone(re) route fietsen?

Is fietsen wel zo gezond, als de luchtkwaliteit wat minder goed is? Jazeker, is het antwoord op deze vraag. De gezondheidsvoordelen van bewegen wegen ruimschoots op tegen de nadelige effecten van luchtvervuiling, blijkt uit een studie in Lancelot Health Public Health. Maar als je gevoelige luchtwegen hebt, kan het wijs zijn een schone(re) route te kiezen. Dat kan door in Atlas Leefomgeving de regionale fietsroutes-kaart (de ‘knooppunten’) te combineren met de kaart van de luchtkwaliteit op dit moment. Zo krijg je een indruk van hoe schoon verschillende fietsroutes zijn. Dus blijf bewegen in elk geval!

Meer weten?

• Lees meer over burgermetingen van luchtkwaliteit: Voor 42 euro meet u zelf fijnstof.
• Bekijk de verschillen tussen twee fietsroutes in Nijmegen in het rapport Rijnwaalpad (pdf: 4,1 MB)'.
• Fiets de gezonde fietsroute rondom Bunnik - speciaal ontworpen voor de Atlas, waarbij je langs twee forten en een speelbos komt. Of ontwerp zelf een gezonde fietsroute.
• Bekijk de Effecten van COVID-19 op de luchtkwaliteit.

Tekst: Dieneke Bijkerk-Schram, Atlas Leefomgeving
Hoofdfoto: Ab al Tamimi, De Fietskoerier Utrecht
Kaarten: Dataplatform Snuffelfiets, Civity, RIVM