Meidoorn-jeneverbesroest vroeg dit jaar

Roestschimmels op Jeneverbessen zijn gemakkelijk te herkennen aan de oranje, gelatineuze vruchtlichamen. Meidoorn-jeneverbesroest (Gymnosporangium clavariiforme) heeft zuilvormige, tot één centimeter lange vruchtlichaampjes, die in groepen op houtige takken van jeneverbessen gevormd worden. De vondst is opvallend vroeg: de sporen van Meidoorn-jeneverbesroest die op Jeneverbes aangetroffen zijn, kunnen alleen de bladeren van soorten als Meidoorn en Lijsterbes infecteren, en die stonden nog niet in blad.

Levenscyclus

Roestschimmels doorlopen een buitengewoon interessante levenscyclus waarin meerdere plantensoorten vaak een rol spelen. De roestschimmel vormt vier soorten sporen en doet aan waardplantwisseling. Op Jeneverbes worden op enigszins verdikte, houtige takken in de oranje vruchtlichaampjes de zogeheten teliosporen gevormd. Na uitdrogen zijn deze vruchtlichaampjes gekrompen en donker-roodbruin. Deze sporen zijn maar een kort leven beschoren: al in het vruchtlichaam groeien er uit de teliosporen de basidiosporen, die sterk lijken op die van gewone paddenstoelen. Die basidiosporen worden met de wind verspreid en kunnen daarbij terecht komen op een alternatieve waardplant waar ze zich verder ontwikkelen. Bij jeneverbesroesten moet dat altijd een vertegenwoordiger zijn van de rozenfamilie. In het geval van Meidoorn-jeneverbesroest is dit Meidoorn of een andere soort uit de rozenfamilie zoals lijsterbes, maar ook een Krentenboompje, Appelbes, Peer en Kweepeer kunnen als alternatieve waardplant fungeren. Na infectie wordt aan de bovenzijde van de bladeren de derde sporenvorm gevormd, de spermatia, in vruchtlichaampjes die spermogonia genoemd worden. De spermatia worden gevormd in een zoete, wat plakkerige vloeistof die aantrekkelijk is voor insecten. Insecten die de plant bezoeken nemen spermatia mee, en bij een bezoek aan andere spermogonia worden spermatia uitgewisseld en vindt bevruchting plaats. Als dit is gebeurd, ontstaan andermaal vruchtlichaampjes, de zogenaamde aecia, waarin aeciosporen gevormd worden. De aecia worden gevormd aan de onderzijde van de bladeren in galvormige zwellingen die opvallend en erg karakteristiek zijn. Deze aecia groeien langzaam, ze zijn pas begin augustus volgroeid. Pas dan worden de aeciasporen gevormd, en deze zullen alleen kiemen als ze terechtkomen op de naalden van een vatbare soort Jeneverbes. Na infectie van de naalden groeit de roestschimmel in de Jeneverbes naar de oudere delen van de plant, waar deze weer gaat fructificeren (vruchtlichamen gaat vormen).

Tijdstip van fructificeren

De hierboven beschreven levenscyclus samengevat: de op jeneverbes gevormde basidiosporen infecteren de bladeren van een aantal waardplanten uit de rozenfamilie, en de hierop gevormde aeciosporen infecteren op hun beurt de Jeneverbes. Dat de twee vondsten van Jeneverbesroest erg vroeg waren, blijkt uit het feit dat op dat moment sommige waardplanten van deze roest nog niet in blad stonden. Optimaal voor de levenscyclus van Jeneverbesroest is immers dat vorming van sporen plaatsvindt nadat de alternatieve waardplanten in blad staan. De vorming van vruchtlichamen komt waarschijnlijk op gang nadat het een bepaalde periode voldoende warm is geweest. De warme winter kan het vroege fructificeren dus wellicht verklaren. Het zou interessant zijn om te zien of de Jeneverbessen die nu hebben gefructificeerd, het straks, als de alternatieve waardplanten goed in blad staan, nog eens zullen doen. Kijk je er ook naar uit?

Tekst: Aad Termorshuizen en Charlotte Swertz, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: Menno Boomsluiter (leadfoto: Meidoorn-jeneverbesroest op Jeneverbes); Aad Termorshuizen; Jan Sikon