Extreem vroege start herfst

Bericht uitgegeven door De Natuurkalender en Alterra Wageningen UR [land] op [publicatiedatum]

Bij heel veel boomsoorten beginnen de bladeren al een herfstkleur te krijgen en bladeren vallen al van de bomen. De bladverkleuring en bladval komen daarmee onverwacht zo’n drie tot vier weken eerder dan normaal op gang. De laatste jaren begon de herfst juist later dan normaal door hoge temperaturen. Uit de Groenmonitor blijkt dat de bossen momenteel zo’n 8% minder groen zijn dan vorig jaar. Graslanden zijn daarentegen 3% groener. De vroege herfst komt waarschijnlijk door de lage temperaturen in augustus in combinatie met de zeer vroege start van het voorjaar. Onderzoekers roepen publiek op om bladverkleuring te melden op Natuurkalender.nl.

Door de zeer hoge temperaturen tot en met juli waren de vruchten van struiken en bomen vroeg rijp. Lijsterbessen en vlierbessen waren ongeveer een maand vroeger rijp dan normaal. Ook walnoten, eikels en beukennootjes zijn vroeg. De laatste jaren zagen we vaker vroege vruchtrijping maar de bladverkleuring begon meestal beduidend later dan normaal onder invloed van hoge herfsttemperaturen. De afgelopen dagen was het ook warm maar onder lindebomen is momenteel misschien wel het best te zien dat de herfst is begonnen. Grote hoeveelheden bladeren zijn verkleurd en veel bladeren zijn al op de grond gevallen. De bladverkleuring is echter bij heel veel andere boomsoorten ook al begonnen en lijkt zeer snel te gaan. Veel esdoorns hebben hun prachtig rode herfstkleur.

Van lindebomen en esdoorns zijn nauwelijks of geen historische gegevens over moment van herfstkleuring. De Natuurkalender beschikt wel over historische herfstwaarnemingen van witte paardenkastanje, berk, eik en beuk. Vijftig jaar geleden begonnen berken pas gemiddeld rond 20 september met de eerste bladverkleuring, witte paardenkastanjes rond 25 september, beuken rond 30 september en zomereiken rond 6 oktober. Bij al deze boomsoorten is dat nu al op grote schaal aan de gang.

Witte paardenkastanjes hebben normaal pas rond 6 oktober de helft van het blad in herfstkleur, beuken 15 oktober en zomereiken zelfs 21 oktober. Nu zijn er op diverse plaatsen al zomereiken te zien waarvan al meer dan de helft van het blad verkleurd is. Van alle 750 waarnemingen van eiken die sinds 1868 in ons land geregistreerd zijn, zijn maar enkele gedaan voor 1 september. De meerderheid van de eiken is op het eerste gezicht nog groen maar als je goed kijkt zie je bij veel eiken al de eerste bladeren verkleuren. En de bladval begint dus ook al vroeg. Witte paardenkastanjes lieten vroeger rond 7 oktober hun eerste bladeren vallen, beuken rond 15 oktober en eiken zelfs pas 20 oktober. Momenteel is bij al deze soorten al eerste bladval te zien.

Groenindex ook lager
De vroege start van de herfst wordt bevestigd door de Groenmonitor. Satellieten bepalen, bij afwezigheid van wolken, van elk blokje van 25 bij 25 meter van het aardoppervlak de groenheid (Groenindex). De bossen blijken in vergelijking met precies een jaar geleden 8% minder groen te zijn. De huidige lage waarde van de Groenindex werd de vorige twee jaren pas in oktober gemeten. De Groenindex van graslanden daarentegen laat nog niet veel verandering ten opzichte voorgaande twee jaren zien. Het gras groeit nog volop.

Oorzaak: Koude augustus en vroeg voorjaar
De extreem vroege start van de bladverkleuring kwam eigenlijk onverwacht. Normaal gesproken is het de eerste nachtvorst die de bladverkleuring in gang zet. Dit jaar hebben we echter nog geen nachtvorst gehad. De oorzaak zit hem waarschijnlijk in een combinatie van meteorologische factoren. Allereerst de lage temperaturen in augustus. Op 4 dagen in augustus kwam de minimumtemperatuur onder de 8°C. Dat was sinds 1993 niet meer voorgekomen. Tijdens 9 dagen kwam de maximumtemperatuur niet boven de 18°C. Dat deed zich voor het laatst voor in 1963. We vermoeden echter dat ook de zeer vroege start van het groeiseizoen als gevolg van de zeer zachte winter en lente bijdraagt. Augustus van 1956 was namelijk veel kouder dan dit jaar maar toch kwam de bladverkleuring toen beduidend later op gang. 1956 begon echter zeer koud en het groeiseizoen startte daardoor een maand later dan dit jaar.

Help met waarnemen van bladverkleuring
Om de ontwikkeling van deze bijzondere herfst goed vast te leggen en de satellietbeelden van de Groenmonitor beter te kunnen interpreteren roepen we het publiek en de deelnemende scholen aan het GLOBE programma op om de komende weken het verloop van bladverkleuring en bladval vast te leggen en door te geven op Natuurkalender.nl. We willen van zoveel mogelijk plaatsen weten wanneer voor het eerst ongeveer de helft van de bladeren aan een boom verkleurd is en wanneer ongeveer alle bladeren verkleurd zijn. Daarnaast willen we weten wanneer vrijwel al het blad van de boom gevallen is. Het gaat om de berk, beuk, witte paardenkastanje en de zomereik, wintereik en Amerikaanse eik. Het zou mooi zijn om een foto van de waargenomen bladverkleuring bij te voegen.
Het is niet altijd makkelijk om te bepalen wanneer de helft van de bladeren of alle bladeren verkleurd zijn. Het gaat ons echter om een schatting.

Tips voor het schatten van bladverkleuring

1. Je kunt een schatting van het percentage bladverkleuring maken door op tien willekeurige plaatsen verspreid over de boom (bijvoorbeeld drie plaatsen bovenin, drie in het midden en vier onderin) van tien naast elkaar gelegen blaadjes te bepalen hoeveel bladeren een volledige herfstkleuring hebben. Tel vervolgens het aantal gekleurde bladeren van de tien plaatsen op. Dat is het percentage. Indien maar tien procent van een blad verkleurd is dan tel je 0,1 bij de bladverkleuring op. Bij de witte paardenkastanje behoren de vijf vingers van een blad tot hetzelfde blad.
2. Gebruik het bladverkleuringsformulier zodat je makkelijker de ontwikkeling van de bladverkleuring en bladval in de tijd kunt volgen.
3. Merk de boom/bomen met een draad met daaraan een labeltje zodat je weet welke boom/bomen je in de gaten houdt.
4. Geef je waarneming door op Natuurkalender.nl (indien mogelijk met foto van de bladverkleuring). Registratie is niet nodig maar als je je registreert kun je in de toekomst je eigen waarnemingen terugkijken.

Meer informatie

• Overzicht van veel gestelde vragen over het schatten van bladverkleuring (2,7 MB)
• Formulier voor het volgen van bladverkleuring (0,1 MB)
• Beschrijving van verschillende boomsoorten (zie onder houtgewassen)
• www.groenmonitor.nl

Tekst: Arnold van Vliet en Wichertje Bron, De Natuurkalender, Wageningen University en Gerbert Roerink, Alterra, Wageningen UR
Foto’s: Arnold van Vliet