Het Blauw levermosschoteltje: voorjaar!

Bericht uitgegeven door de Nederlandse Mycologische Vereniging op woensdag 10 maart 2010

Het eind van de winter wordt ingeluid door het Blauw levermosschoteltje. Dit zeer kleine paddenstoeltje behoort tot de ascomyceten en leeft op levermossen. Het heeft een specifieke maar nog steeds raadselachtige ecologie.

Vroeg in het voorjaar, als de winter op zijn einde loopt, gedijen de kleine levermossen van steilrandjes en holle wegen. Laag langs de bijna verticaal staande wegkantjes, op plaatsen waar erosie weinig andere begroeiing toelaat, vind je soms groenige mosmatjes. Het lijkt een laagje algen, maar als je beter kijkt zie je dat het toch om stengeltjes met kleine, groene blaadjes gaat. Algemene soorten als Gewoon maanmos en Gaaf buidelmos kun je hier dan vinden. Dit zijn zeer kleine plantjes: de stengelblaadjes zijn amper een millimeter groot. Maar het kan nog een stapje kleiner: op deze levermosjes vind je in deze tijd van het jaar met wat geluk minuscule blauwe schijfzwammetjes: het Blauw levermosschoteltje (Mniaecia jungermanniae).

De ‘schoteltjes’ zijn nog geen halve millimeter in doorsnede, ongeveer even hoog en hebben een prachtig diepblauwe kleur. De ecologie van het Blauw levermosschijfje is raadselachtig. Lang is gedacht dat het een parasiet zou zijn. Waarschijnlijk omdat soms exemplaren op zieltogende levermosplantjes werden gevonden. Meestal lijkt het mos echter geen last te hebben van zijn ‘bijrijder’. Een andere hypothese was dus wenselijk. De rhizoïden* van deze levermossen zijn vaak gekoloniseerd door schimmels. Men vermoedde dat het Blauw levermosschoteltje wel eens één van deze schimmels kon zijn. Maar ook dit kon niet worden bevestigd, want de hyfen (schimmeldraden) van het Blauw levermosschoteltje dringen niet in de cellen van het mos binnen. Wel blijkt dat mosplantjes, bewoond door dit paddenstoeltje, afwijkend gevormde voortplantingsorganen produceren. Maar de vruchtbaarheid zelf lijkt daar niet onder te lijden.

Al met al ontstaat het beeld dat het Blauw levermosschoteltje eerder een epifyt** is. De stofwisselingsprodukten hebben weliswaar effect op de gastheer, maar ze bezorgen hem feitelijk maar weinig last. Toch is dit nog een onbevredigende verklaring. Want als de relatie tussen levermos en schimmel dan zo oppervlakkig is, waarom heeft het Blauw levermosschoteltje dan zo een beperkte gastheerkeuze? Hier valt nog iets te leren, denk ik. 

In Nederland lijkt het Blauw levermosschoteltje erg zeldzaam. Er is een handvol meldingen van de stuwwallen van de Veluwezoom en Nijmegen en twee meldingen van vindplaatsen in het heuvelland van Zuid-Limburg. Alle waarnemingen zijn uit de eerste vier maanden van het jaar.
Onderaan de Duivelsberg bij Beek-Ubbergen is echter al een tientallen jaren bekende vindplaats. Daar zijn de schoteltjes ook dit jaar weer volop aangetroffen. De waardmossen zijn veel wijder verbreid, dus ik verwacht dat gericht zoeken ook de verspreidingskaart van het Blauw levermosschoteltje nog aanzienlijk op gaat vullen.

Tekst en foto's: Nico Dam, Nederlandse Mycologische Vereniging

* Een wortelachtig orgaan bij planten en schimmels, dat zorgt voor verankering en opname van stoffen.
** Organisme die op planten groeit zonder deze voedsel te onttrekken.