Essen in zwaar weer door nieuwe invasieve exoot

Bericht uitgegeven door de Nederlandse Mycologische Vereniging [land] op [publicatiedatum]

In Flevoland is de sexuele vorm van de veroorzaker van de Essenziekte opgedoken. Het is de eerste keer dat de sexuele vorm van deze schimmel met de wetenschappelijke naam Hymenoscyphus pseudoalbidus, in Nederland is gevonden. Een Nederlandse naam is er nog niet. De kans is reëel dat de Essenziekte nu nog sneller om zich heen zal grijpen en ernstiger vormen zal aannemen.

Nadat begin juni in het Schokkerbos voor het eerst de sexuele vorm van de schimmel die de Essenziekte veroorzaakt is gevonden, is deze voor Nederland nieuwe soort afgelopen week opnieuw opgedoken bij Swifterbant. Het ligt binnen de verwachting dat deze nieuwe soort ook elders in het land zal opduiken.

Sinds 2007 is in Europa een nieuwe schimmelziekte bekend. Deze ziekte tast diverse soorten Essenbomen aan die hierdoor geheel of gedeeltelijk afsterven. De schimmelziekte, veroorzaakt door Chalara fraxinea, verstopt de houtvaten in takken van Essen zodat deze daarboven afsterven. De Essenziekte is in 2009 voor het eerst in Nederland vastgesteld.

Veel paddenstoelen en lagere schimmels kunnen zich op twee totaal verschillende manieren voortplanten: sexueel en asexueel. De asexuele vorm krijgt daarbij vaak een eigen naam als de sexuele vorm nog niet bekend is. Chalara fraxinea is de asexuele vorm van de schimmel die de essenziekte veroorzaakt. Deze vormt uitsluitend conidiënsporen. Conidiën worden gevormd bij ongeslachtelijke voortplanting, waarbij een nakomeling een exacte kopie of kloon van zijn ouder is. Nieuwe combinaties van eigenschappen in zo’n kloon kunnen alleen ontstaan als er een verandering of mutatie optreedt in het erfelijke materiaal.

De sexuele vorm van de schimmel die de Essenziekte veroorzaakt, is een klein paddenstoeltje dat pas in 2010 is beschreven als een nieuwe soort. Het heeft de naam Hymenoscyphus pseudoalbidus gekregen. Bij sexuele voortplanting wordt als resultaat van het samenkomen van schimmeldraden afkomstig van twee verschillende ouders, een paddenstoeltje gevormd dat vervolgens sporen vormt. De helft van de eigenschappen van deze sporen komt van de ene ouder en de andere helft van de andere ouder. Toeval bepaalt welke combinatie van erfelijke eigenschappen samenkomt in de sporen. Dit samenkomen van eigenschappen wordt recombinatie genoemd. Door het spreiden van zijn erfelijke eigenschappen is het mogelijk voor een organisme zich sneller en beter aan te passen aan zijn omgeving.

De sexuele vorm Hymenoscyphus pseudoalbidus is pas herkend na uitvoerig DNA-onderzoek. Later bleek dat ze, zij het na nauwkeurig microscopisch onderzoek, ook zonder DNA-onderzoek te herkennen was. Ze lijkt uiterlijk als twee druppels water op Hymenoscyphus albidus, het in Nederland al veel langer bekende Essevlieskelkje.
Het Essevlieskelkje veroorzaakt geen ziekteverschijnselen aan de Es.

De Essenziekte, die dus veroorzaakt wordt door Hymenoscyphus pseudoalbidus en zijn asexuele variant Chalara fraxinea, heeft zich sinds zijn ontdekking zeer snel over geheel Europa verspreid waardoor het sterke vermoeden bestaat dat ze oorspronkelijk van buiten Europa komt. Veel wetenschappers beschouwen deze ziekteverwekker daarom als een invasieve exoot. Met deze eerste vondsten van Hymenoscyphus pseudoalbidus is het mogelijk dat door recombinatie de Essenziekte ernstiger wordt en nog sneller om zich heen zal grijpen. Eerder is in de ons omringende landen ook al de sexuele vorm van de veroorzaker van de Essenziekte gevonden. Daarnaast is het niet onmogelijk dat zich net als tussen de twee verschillende iepziekten (Ophiostoma ulmi en Ophiostoma novi-ulmi) kruisingen kunnen gaan voordoen tussen de twee nauwverwante Hymenoscyphus-soorten wat ook kan leiden tot zwaardere aantastingen.

Tekst: Menno Boomsluiter, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: Henny Radstaak, Vara's Vroege Vogels; Menno Boomsluiter, Nederlandse Mycologische Vereniging