Nieuwe ziekte ernstige bedreiging voor Nederlandse Essen

Bericht uitgegeven door de Nederlandse Mycologische Vereniging op woensdag 9 maart 2011

Vanuit het oosten van Polen rukt een nieuwe Essenziekte op richting Nederland. Onlangs is uit DNA-onderzoek gebleken dat deze ziekte veroorzaakt wordt door een dubbelganger die vrijwel identiek is aan het Essevlieskelkje. Deze onschadelijke paddenstoelensoort komt al heel lang in grote delen van Europa, waaronder Nederland, voor. 

Het is niet altijd direct duidelijk wat de oorzaak is van een nieuwe, plotseling opduikende ziekte. Meestal gaat het om een bestaand organisme dat is komen aanwaaien uit een verre streek en hier, niet geremd door natuurlijke vijanden, zijn tafeltje gedekt vindt. Er kan zelden bewezen worden dat het om een geheel nieuwe soort gaat, ontstaan uit een al lange tijd aanwezige soort.

Zo'n twintig jaar geleden begonnen in het oosten van Polen plotseling op grote schaal Essen (Fraxinus excelsior) af te sterven. Pas vijf jaar geleden werd de ziekte die hiervoor verantwoordelijk was geïdentificeerd. Ze kreeg de naam Chalara fraxinea. De ziekteverwekker bestaat uit schimmeldraden, die de takken van vooral jonge bomen door verstopping van de houtvaten doet afsterven. Ze vermenigvuldigt zich door middel van conidiën (asexuele sporen). Het ziektebeeld bij deze bomen lijkt sterk op dat van een andere schimmelziekte, de iepziekte, waarbij alle bladeren van grote takken plotseling verwelken en grote delen van de kroon afsterven.

Paddenstoelen waarbij vormen bestaan die zich zowel sexueel als asexueel vermenigvuldigen, zijn vooral bij de zakjeszwammen (Ascomyceten) niet zeldzaam. Omdat de sexuele en asexuele vormen er vaak een andere levenswijze op na houden en er ook dikwijls heel anders uitzien, krijgen ze ook regelmatig een eigen naam. Enkele jaren na de ontdekking van Chalara fraxinea werd de sexuele vorm van de essenziekte ontdekt. Het is een al lange tijd bekend klein wit paddenstoeltje dat in het voorjaar op afgestorven bladstelen van de Es groeit.

Het ook in Nederland vrij algemene paddenstoeltje heet het Essevlieskelkje (Hymenoscyphus albidus). Er bleek echter geen verklaring voor het feit dat het Essevlieskelkje al heel lang in grote delen van Europa gevonden wordt, terwijl pas heel recent de nieuwe zich snel uitbreidende essenziekte is opgedoken.

Dit raadsel is vorig jaar in Zwitserland opgelost door middel van DNA-onderzoek. Het blijkt dat er naast hetEssevlieskelkje (Hymenoscyphus albidus) een andere soort voorkomt die Hymenoscyphus pseudoalbidus is genoemd.
De sexuele vorm van H. pseudoalbidus is uiterlijk niet te onderscheiden van het Essevlieskelkje, maar de asexuele vorm daarentegen veroorzaakt Chalara fraxinea. Het Essevlieskelkje zelf blijft een onschuldige saprofyt van dode essenbladeren. 

Ondertussen is de ziekte via het noorden van Duitsland de Nederlandse grens dicht genaderd en zal vermoedelijk binnenkort ook in ons land opduiken. De Nederlandse flora zal dan een soort rijker zijn. Een soort die we graag zo snel mogelijk weer kwijt willen raken.

Tekst: Menno Boomsluiter, Nederlandse Mycologische Vereniging
Foto's: George Jansoone, Maurice van der Molen, GNU-licentie voor vrije documentatie