Beïnvloedt de toename van recreatie op de Veluwe de vruchtbaarheid van edelherten?

Predatierisico en de invloed van de mens

Wanneer een dier predatierisico ervaart, kan dit invloed hebben op het gedrag, stressniveau, energieverbruik en uiteindelijk ook de fysiologie van het dier. Studies hebben aangetoond dat mensen hetzelfde effect op dieren kunnen hebben als roofdieren. Bovendien blijkt uit recent onderzoek dat het effect van mensen groter kan zijn dan dat van roofdieren, en dat de mens volgens sommige wetenschappers zelfs als ‘superpredator’ kan worden gezien. Predatierisico kan worden veroorzaakt door allerlei menselijke activiteiten, zoals jacht, recreatie of een wisselwerking daartussen.

De afgelopen jaren is recreatie wereldwijd toegenomen, waardoor dieren steeds vaker met mensen in aanraking komen. Op de Veluwe bijvoorbeeld, is het aantal recreanten tussen 1968 en 2005 met een factor 19 toegenomen. Het is daarom van belang om meer inzicht te krijgen in de gevolgen van recreatie voor soorten, wat geleid heeft tot een toename van wetenschappelijk onderzoek naar dit onderwerp. Diverse studies laten zien dat recreatie stress veroorzaakt bij dieren. Bovendien blijkt dat recreatieve activiteiten een grote invloed kunnen hebben op gedrag. Het effect op vruchtbaarheid of populatieomvang is daarentegen zelden onderzocht.

De Veluwe

De Veluwe is een beschermd natuurgebied van 1.250 km². Het landschap bestaat uit door ijs gecreëerde stuwwallen en stuifzand. Het grootste deel van het gebied omvat droog naaldbos, loofbos, heide en graslanden. Er komen vier hoefdiersoorten voor: wild zwijn, ree, damhert en edelhert. Door de jaren heen is het gebied erg veranderd. Ondanks de beschermde status is de hoeveelheid bebouwd gebied en landbouwgrond toegenomen, waardoor het leefgebied van deze dieren langzaam afneemt. In dit artikel richten we ons specifiek op edelherten.

Het edelhert

Het edelhert is een hoefdiersoort die relatief veel voorkomt in door mensen gedomineerde landschappen in Europa. Binnen Nederland is het leefgebied van edelherten beperkt tot de Veluwe en enkele kleine gebieden.

Wanneer edelherten in grote aantallen in een gebied aanwezig zijn, hebben ze door middel van begrazing invloed op de structuur van landschappen, zoals bossen. Edelherten zijn gevoelig voor verstoring door de mens. Zo vermijden ze verstoring en ervaren ze meer risico in open gebieden (zoals heidegebieden) dan in meer beschutte gebieden. Daarnaast beïnvloedt verstoring de zorg voor jongen en foerageergedrag, wat kan doorwerken in de vegetatie en zo de structuur van onder andere bossen kan beïnvloeden.

Effecten op vruchtbaarheid

Van 1985 tot en met 2015 zijn voor een onderzoek naar verstoring van grondbroeders gegevens verzameld van verschillende recreatietypen in de Zuidwest-Veluwe. Het gaat hierbij om aantallen loslopende honden, fietsers (waaronder mountainbikers), wandelaars, ruiters en voertuigen (auto’s en quads). Ook zijn er in deze periode kenmerken geregistreerd van 261 edelherten. Dit betreft hindes die tijdens het jachtseizoen (oktober–juni) zijn afgeschoten binnen het gebied van de Wildbeheereenheid Zuidwest-Veluwe. Natuurbeheerders hebben destijds uit interesse gegevens van deze hindes genoteerd, waaronder leeftijd, gewicht en de aan- of afwezigheid van een foetus. Die gegevens hebben we gebruikt om vruchtbaarheid te kwantificeren, door het percentage zwangere hindes in de populatie te berekenen.

Stress kan op twee manieren invloed hebben op vruchtbaarheid. Enerzijds kan het een direct effect hebben door het activeren van een stressreactie. Anderzijds kan het een indirect effect hebben door beïnvloeding van het lichaamsgewicht. Er zijn echter nog veel meer factoren die van invloed kunnen zijn op vruchtbaarheid, waaronder de leeftijd en dichtheid van soortgenoten en concurrenten (zoals wilde zwijnen) in het gebied. Gegevens hierover zijn verzameld door de Wildbeheereenheid Zuidwest-Veluwe. Daarnaast heeft de beheerder van de Sayaguesa’s (een rundersoort) en Schotse hooglanders jaarlijks de dichtheden van de kuddes bijgehouden.

Verder hebben we gekeken naar de invloed van de jacht, die chronische stress kan veroorzaken en de dichtheid van een populatie kan beïnvloeden. Eveneens hebben we gegevens van omgevingsvariabelen verzameld, zoals de aanwezigheid van wildvoederplaatsen, de grootte van het leefgebied, temperatuur en neerslag. Van al deze factoren onderzochten we of ze gerelateerd konden worden aan het percentage zwangere hindes en hun lichaamsgewicht over de tijd, wat correlationeel onderzoek wordt genoemd.

Het effect van recreatie

Uit de resultaten bleek dat de intensiteit van niet-gemotoriseerde recreatie (zoals wandelaars en loslopende honden) sterk negatief gerelateerd was aan het aantal zwangere hindes en het lichaamsgewicht. Bovendien steeg het aantal zwangere hindes binnen de populatie naarmate het gemiddelde lichaamsgewicht toenam. Het gemiddelde lichaamsgewicht van edelherten die gebruikt zijn voor dit onderzoek bedroeg 61 kilogram. Onze resultaten toonden geen verschil aan tussen de vruchtbaarheid van edelherten met of zonder de aanwezigheid van gemotoriseerde recreatie. Bij de andere onderzochte factoren werd geen verband gevonden met het aantal zwangere hindes en lichaamsgewicht.

De bevindingen van ons onderzoek zijn vergelijkbaar met resultaten van eerdere studies naar de kortetermijneffecten van recreatie. Hieruit blijkt dat niet-gemotoriseerde recreatie, zoals wandelaars, meer invloed heeft op diergedrag dan gemotoriseerde recreatie, zoals auto’s. Dit is voornamelijk toe te rekenen aan de onvoorspelbaarheid van een activiteit: voetgangers, fietsers en loslopende honden kunnen onverwacht en op veel plekken in het gebied opduiken. Daarentegen hoort een dier een auto vaak al van ver aankomen en volgt een auto meestal een voorspelbare route.

Tussen 1985 en 2015 daalde het aantal zwangere hindes met 10,2 procent en nam het gemiddelde lichaamsgewicht met 8 kilo af. Ook de leeftijd van edelherten had (zoals verwacht) een sterke invloed op vruchtbaarheid en lichaamsgewicht. Het totale effect van recreatie (direct + indirect) op vruchtbaarheid blijkt ecologisch relevant en zelfs even groot als het effect van leeftijd. Het directe effect van niet-gemotoriseerde recreatie op vruchtbaarheid bedraagt ongeveer 68 procent van het totale effect, en is daarmee vele malen groter dan het indirecte effect via het lichaamsgewicht (29 procent van het totale effect).

Belang van het onderzoek

Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat er een sterke samenhang is tussen recreatie en de vruchtbaarheid van edelherten. Het is belangrijk om de impact van recreatie op dieren beter te begrijpen, zodat we het beheer van soorten en gebieden hierop kunnen aanpassen en diersoorten zo goed mogelijk kunnen beschermen.

Een studie op de Veluwe uit 2006 van Rob Bijlsma toont aan dat bezoekers zich tussen 1968 en 2005 steeds vaker buiten de gebaande paden begaven. Dit leidt mogelijk tot een toename van onvoorspelbare ontmoetingen tussen mens en dier, wat langdurige stress kan veroorzaken die vruchtbaarheid negatief beïnvloedt. Jacht zou hetzelfde effect kunnen hebben, maar dat lijkt niet het geval te zijn, mogelijk omdat jacht op de Veluwe in een relatief kort seizoen plaatsvindt. Of jacht (en daarmee de invloed van de aanwezigheid van mensen) indirect leidt tot een grotere angst van herten voor mensen die recreëren, is niet uit ons onderzoek af te leiden. Experimenteel onderzoek zal moeten uitwijzen of recreatie ook daadwerkelijk de oorzaak is van een afname in vruchtbaarheid.

Verder verwachten we dat ook andere factoren vruchtbaarheid beïnvloeden. Denk bijvoorbeeld aan voedselkwaliteit, die gedurende de jaren ook kan zijn afgenomen. Deze factor is niet in deze studie meegenomen, maar kan mogelijk in de toekomst worden onderzocht.

Toepassingen voor natuurbeheer

Effectief beheer van beschermde gebieden moet worden gedreven door data en kennis van deze gebieden. Met behulp daarvan kan verstoring door recreatie worden gestuurd door middel van zonering. Dit geldt vooral voor loslopende honden, wandelaars, fietsers en ruiters. Door zones met hoge en lage recreatiedruk aan te wijzen kunnen recreanten het gebied blijven bezoeken en zijn er tegelijk voldoende uitwijkmogelijkheden voor dieren.

Tot slot moeten bezoekers actiever worden geïnformeerd over de effecten van recreatie op wilde dieren en hun omgeving, aangezien bezoekers zich vaak niet bewust zijn van de gevolgen van hun activiteiten.

Tekst: Beau Strijker, Estella Ebbinge, Henry Kuipers, Gerrit-Jan Spek en Martijn Weterings
Foto's: Wim Weenink, Estella Ebbinge