De Atlantische grondtermiet vestigt zich ook in Nederland

Het aantal exoten in Nederland zit in de lift, met name omdat de aan- en doorvoer van goederen toeneemt en doordat door de opwarming van het klimaat steeds meer soorten uit het soortenrijkere zuiden zich kunnen vestigen in ons land. Recent is gemeld dat de Amerikaanse grondtermiet (Reticulitermes flavipes) en de Pacifische nathouttermiet (Zootermopsis angusticollis) — twee soorten uit Noord-Amerika — kolonies hebben in ons land. Dit jaar is een derde gevestigde termietensoort door middel van DNA-onderzoek aangetoond voor Nederland: de Atlantische grondtermiet (Reticulitermes grassei). Deze soort komt oorspronkelijk voor in Zuidwest-Frankrijk, Spanje, Portugal en het westelijk deel van Noord-Afrika. Deze soort was als exoot ook al bekend van de Azoren, Zwitserland en Zuid-Engeland.

Drie gebouwen

De aanwezigheid van de Atlantische grondtermiet is op dit moment op drie locaties bevestigd. Een woning met deze termieten bevindt zich in Noord-Brabant. Hier zijn in 2023 en 2024 gevleugelde termieten aangetroffen na een bruidsvlucht. Met name in de meterkast is schade aan houten platen aangetroffen en achter de plinten bevinden zich ook termieten. Vermoedelijk is in elk geval een deel van het nest onder de woning aanwezig. Ook zijn er vlak achter de woning in de tuin termieten gevonden, onder planken. Het tweede aangetaste gebouw bevindt zich in Gelderland, waar in 2023 termieten zijn opgemerkt na een bruidsvlucht. Bij een inspectie van het pand is de meeste houtaantasting in planken op het dakterras gevonden. Onder planken dichter bij de op het dakterras aanwezige olijfboom werden meer termieten gevonden. Ook zijn enkele termieten gevonden in de kluit waarin de olijfboom groeit. Op de derde locatie, gelegen in Flevoland, zijn termieten aangetroffen in begin 2024. De schade is hier gevonden achter stucwerk en hout in een aanbouw. Ook hier zijn de termieten waargenomen tijdens een bruidsvlucht.

Import

Over de wijze waarop de Atlantische grondtermieten naar Nederland zijn gekomen bestaat niet veel twijfel. Op twee van de drie genoemde locaties staan grote olijfbomen, respectievelijk in de tuin en op het dakterras. Op de tweede locatie is het overduidelijk dat de termieten hiermee zijn aangevoerd en is ook de houten behuizing rondom de kluit grotendeels opgegeten door de termieten. Een nog directer bewijs van deze aanvoerroute werd gevonden in een tuincentrum in Overijssel. Uit een pot met een grote olijfboom werd een grondtermiet verzameld. Deze aanvoerroute is natuurlijk ook heel logisch. De grote, statige olijfbomen die in vrijwel elk tuincentrum gekocht kunnen worden hebben vaak knoestige, dode stukken stam en zijn in Zuid-Europa, waar grondtermieten van nature voorkomen, uit de grond gegraven.

Levenscyclus

Termieten zijn sociale insecten met een bijzonder kastensysteem. De soorten vertonen een unieke samenleving en samenwerking van individuen. Bij grondtermieten zijn er in elke kolonie werkers, soldaten en reproductieve dieren die samenwerken met onvolwassen stadia om voedsel te zoeken, verkennen en de kolonie en de nestelplekken te onderhouden. De werkers, die zorgen voor de schade aan hout en andere materialen die cellulose bevatten, vormen bij termieten het grootste aandeel van de kolonie. Ongezien eten zij hout weg en laten daarbij de buitenste laag intact, zodat ze niet opgemerkt worden. Pas als de schade groot wordt of als er bruidsvluchten optreden, worden de termieten zichtbaar.

De Atlantische grondtermiet houdt van koele en vochtige omstandigheden en leeft in het gebied van oorsprong veel in bossen. Het nest bevindt zich in de grond en hier worden galerijen aangelegd om voldoende leefruimte te hebben. Bij een kolonie op sterkte is de graafsnelheid flink, tot wel verscheidene decimeters per dag. Vanuit de grond wordt naar hout van zowel loof- als naaldbomen gezocht om te eten, ook droog constructiehout wordt niet geschuwd. Als het hout niet direct via het nest in de grond bereikt kan worden, maken grondtermieten ‘moddertunnels’ om er toch beschermd tegen uitdroging, licht en roofdieren heen te kunnen lopen.

Discussie

Dat de Atlantische grondtermiet meekomt met olijfbomen is verontrustend. Deze bomen zijn zeer populair en worden op grote schaal ingevoerd en vervolgens via tuincentra over Nederland verspreid. Het zou dus zomaar kunnen dat deze termiet op al meer plekken voorkomt en/of zich uiteindelijk op veel plekken zal vestigen. Aangezien grondtermieten nauwelijks te zien zijn in hun ondergrondse nesten en in hout, kunnen ze zonder controle gemakkelijk versleept worden. Omdat er binnen Europa geen grenscontroles meer zijn, kunnen Europese planten, zoals olijfbomen, onopgemerkt termieten meenemen. Regulering en inspectie zouden hier iets tegen kunnen doen.

Dit bericht is geschreven in het kader van een onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van Bureau Risicobeoordeling & onderzoek van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit.

Tekst: Jinze Noordijk, EIS Kenniscentrum Insecten & Aron Kuiper, Kennis- en Adviescentrum Dierplagen
Foto’s: Jitte Groothuis, Jittebug Ento Art (leadfoto: soldaat van de Atlantische grondtermiet)